„Największa zagadka Polskiego Państwa Podziemnego” - D. Czarnecka - recenzja

Tytuł i podtytuł książki Darii Czarneckiej znakomicie odzwierciedlają działalność i śmierć żołnierza AK Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel„. Jego życie i, do dziś, niewyjaśniona sprawa zdrady są jedną z największych tajemnic Polskiego Państwa Podziemnego. Niewiele wiemy również o szczegółach jego śmierci i dlatego uzasadniony jest podtytuł publikacji, albowiem „Hel„ jest ”człowiekiem, który zniknął”. 

Stanisław G. Jaster ps. „Hel„ urodził się w 1921 r. we Lwowie. Był harcerzem, konspiratorem i żołnierzem Armii Krajowej, jak również więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz, z którego, po brawurowej akcji, udało mu się  uciec. W konspiracji działał w oddziale specjalnym „Osa„ – „Kosa 30” i brał udział w wielu akcjach polskiego podziemia. Po wielkiej ”wsypie” i niemieckich aresztowaniach, to jego upatrywano jako głównego winowajcę i zdrajcę kolegów. Najprawdopodobniej został skazany na śmierć przez Polskie Państwo Podziemne, a wyrok wykonano. Przez lata wokół osoby Stanisława Jastera i jego rzekomej zdrady narosło wiele mitów, legend i plotek. Dzisiaj – co wydaje się nieprawdopodobne ‒ niemożliwym jest jednoznaczne odtworzenie tamtych wydarzeń i zajęcie konkretnego stanowiska. Pomimo tego całość zagmatwanej sprawy próbuje w niniejszej książce wyprostować i wyjaśnić autorka pracy, Daria Czarnecka.

Według notatki zamieszczonej w książce Daria Czarnecka jest socjologiem i historykiem, byłym pracownikiem Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach oraz Archiwum Państwowego w Katowicach. Autorka recenzowanej publikacji jest laureatką Konkursu im. Władysława Pobóg-Malinowskiego „Najlepszy Debiut Historyczny Roku 2012”. Była konsultantką filmu dokumentalnego o Stanisławie Jasterze1oraz jest autorką jeszcze jednej książki poświęconej „Helowi”2.

Autorka recenzowanej książki podzieliła swoją pracę na osiem części. W pierwszych dwóch rozdziałach przedstawiła lata dziecięce bohatera i życie jego rodziny przed wojną, początki wojny i okupacji. Rozdział III, opowiadający o pierwszych latach obozu Auschwitz, wydaje się trochę zbyt obszerny. W tym miejscu zostawiamy Staszka i jego rodzinę, a poznajemy dzieje powstania najsłynniejszego niemieckiego obozu na terenie okupowanej Polski. Wszystko wyjaśnia się w kolejnym rozdziale, bowiem autorka kreśli historię aresztowania „Hela„, opisuje jego pobyt w Auschwitz i brawurową ucieczkę… samochodem. Od tego momentu naprawdę ciężko oderwać się od lektury. Niesamowite akcje polskiego podziemia (w których udział bierze „Hel„), niemiecki kocioł w kościele i tragiczny ślub polskich konspiratorów zakończony na Pawiaku. W tych dramatycznych wydarzeniach i wartkiej akcji książki autorka próbuje odnaleźć ostatnie ślady „Hela”, ”człowieka, który zniknął”. Bowiem Jaster dosłownie przepadł bez śladu.

Aleksander Kunicki „Rayski„: ”Jaster – lekko »przyciśnięty« – przyznał się do wszystkiego (…). Zdrajca i konfident Gestapo Stanisław Jaster pseudonim »Hel« wyrokiem sądu Armii Krajowej został skazany na śmierć. Wyrok wykonano”3.

Ryszard Jamont-Krzywicki „Szymon„: ”»Hel« był zdrajcą i jego sprawa była starannie zbadana”4.

Antoni Tuleja: „Czy wie pani jak zginął Staszek? Rąbnęli go nasi gdzieś w gruzach”5.

Irena Płatek: „(…) zjawił się u nas jakiś nieznajomy nam młody człowiek. Przyszedł nad wieczorem – rozmawiałam z nim osobiście. Przyniósł bardzo pomyślną wiadomość. Powiadomił nas, że aresztowanemu i wiezionemu samochodem Staszkowi udało się uciec w czasie transportu. Powiedział jeszcze, że Jaster jest wprawdzie ranny w rękę, nic mu jednak nie grozi – znajduje się w bezpiecznym miejscu poza miastem”6.

Anna Danuta Leśniewska: „Zdawało się, że docierały do mnie wiadomości, jakoby pochodzące od osób, które powinny być poinformowane, że mowy nie ma o żadnej zdradzie, że »Hela« zamęczyło Gestapo”7.

To tylko niektóre opinie o Stanisławie Jasterze i oceny jego działalności. A dysonans poznawczy po przeczytaniu rozbieżnych sądów zamieszczonych w książce jest jeszcze bardziej rozległy. A więc zdrajca czy bohater? Autorka jednomyślnie nie feruje wyroku, ale przedstawia argumenty zarówno jednej, jak i drugiej strony. Ostatecznie bardziej skłania się ku tezie, że Stanisław Jaster padł ofiarą straszliwej pomyłki. Niestety nie można go w żaden sposób próbować zrehabilitować. Nie ma dokumentu, w którym Polskie Państwo Podziemne osądza „Hela” i skazuje na śmierć. Nie ma również ciała ani jakichkolwiek szczątków Jastera. Tym bardziej widzę potrzebę publikowania takich książek jak niniejsza, w której autorka śledzi każdy krok bohatera, zbiera o nim opinie oraz wspomnienia wielu osób, które się z nim zetknęły. Skrupulatnie przedstawiony materiał zachęca do refleksji i daje możliwość wyrobienia własnej opinii, czy Stanisław Jaster był bohaterem, czy może jednak zdrajcą? Z całą odpowiedzialnością polecam.

Plus minus:

Na plus:

+ niezwykle ciekawy temat książki

+ próba dogłębnego zbadania sprawy i przedstawienia różnych opinii

+ wartość merytoryczna pracy

+ dociekliwość i wytrwałość autorki

+ solidne i poręczne wydanie

Na minus:

- zbyt długi fragment o początkach obozu w Auschwitz

Tytuł: Największa zagadka Polskiego Państwa Podziemnego. Stanisław Gustaw Jaster – człowiek, który zniknął

Autor: Daria Czarnecka

Wydawca: PWN

Rok wydania: 2016

ISBN: 978-83-01-18809-2

Liczba stron: 264

Okładka: twarda

Cena: 39,00 zł

Ocena recenzenta: 8/10

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Tunak}

^{Korekta: Aleksandra Czyż}

1. Jaster. Tajemnica Hela (2014 r.), https://www.youtube.com/watch?v=RCRNWCii9BM (dostęp: 07.11.2016). [↩]
2. D. Czarnecka, Sprawa Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel” w historiografii. Kreacja obrazu zdrajcy i obrona, Warszawa 2014. [↩]
3. Taż, Największa zagadka Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 2016, s. 154. [↩]
4. Tamże, s. 169. [↩]
5. Tamże, s. 151. [↩]
6. Tamże, s. 150. [↩]
7. Tamże, s. 151. [↩]