„Jakbyś kamień jadła” – W. Tochman – recenzja

Bardzo niedawno, bo nieco ponad 20 lat temu, na Bałkanach toczył się jeden z najokrutniejszych i najbardziej bezwzględnych konfliktów XX w. Wojciech Tochman w swoim słynnym już reportażu postanowił przypomnieć światu, do jakiej tragedii mogą doprowadzić podziały, populiści, demagogia i fanatyzm.

Wojciech Tochman jest bez wątpienia jednym z najlepszych i najpopularniejszych polskich reporterów oraz autorów literatury faktu. Jego dzieła przetłumaczone zostały na wiele języków, talent zaś dostrzeżony nie tylko przez polskie, lecz takżezagraniczne media. Laureat licznych prestiżowych nagród (w tym m.in. Premio Kapuściński przyznawanej w Rzymie oraz Pióra Nadziei z ramienia AmnestyInterational), założyciel Fundacji ITAKA poszukującej zaginionych osób oraz Klubu HEBAN – organizacji udzielającej pomocy dzieciom we wsi Nyakinama w Rwandzie. Do najsłynniejszych dzieł Tochmana zaliczyć można m.in.: Schodów się nie pali (2000), Wściekły pies (2007) czy Dzisiaj narysujemy śmierć (2010). Recenzowana poniżej książka, której tytuł brzmi Jakbyś kamień jadła, po raz pierwszy wydana została w 2002 r. nakładem Wydawnictwa Pogranicze. Najnowsze wydanie wspomnianego wyżej reportażu oddane zostało do rąk czytelnika w bieżącym roku dzięki Wydawnictwu Literackiemu.

Wojna w Bośni i Hercegowinie (1992–1995) była jednym z najbardziej krwawych konfliktów, jakie nawiedziły Europę w XX w. O szerokorozumianą autonomię walczyli bośniaccy Serbowie oraz władze Bośni i Hercegowiny, na której terenie toczyły się główne walki, wraz ze sprzymierzonymi z nimi Chorwatami. W wyniku działań wojennych tudzież czystek etnicznych zginęło wg szacunków od 97do 200 tys. ludzi, a ponad 1,8 mln zostało uchodźcami. Wszystkie strony konfliktu dopuściły sięrzezi, gwałtów oraz zwyczajnych rabunków na – często neutralnej ideowo –ludności cywilnej. Wojciech Tochman postanowił się udać na skrwawione bałkańskie ziemie kilka lat po wydarzeniach wojennych. Jakbyś kamień jadła stanowi konstelację bezpośrednich doświadczeń autora oraz historii ludzi, z którymi się spotkał podczas swojego wyjazdu.

Cichą bohaterką książki jest dr Ewa Klonowski – słynna polska antropolog sądowa, która postanowiła pomóc Tochmanowi zbliżyć się do miejscowej ludności i poznać okrutne historie, które ten w wyśmienitym stylu opisał. Doktor Klonowski urodziła się w 1946 r. we Wrocławiu. W trakcie stanu wojennego przebywała za granicą, skąd ostatecznie nie wróciła (od 1982 r. mieszka w Islandii). W 1996 r. podjęła ekshumacyjno-identyfikacyjne badania ofiar wyżej wspomnianej wojny. Za swoją pracę, zasługi i poświęcenie otrzymała m.in. honorowe obywatelstwo Bośni i Hercegowiny, Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej oraz została nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla w 2005 r. Jej niezwykła wiedza, potężny bagaż doświadczeń oraz nieprzeciętna wrażliwość na ludzkie cierpienie sprawiły, że książka Wojciecha Tochmana stała się swoistym emocjonalnym medium pozwalającym czytelnikom lepiej zrozumieć piekło i niepohamowaną siłę ludzkiej nienawiści, ale też potęgę wrażliwości, zrozumienia i nadludzkiej determinacji.

Jakbyś kamień jadła jest książką niezwykłą. Choć nieduża w swej objętości, czyta się ją długo – niełatwo bowiem przerzucać stronę za stroną, kiedy oczami wyobraźni widzi się pożogę tamtych dni. Dzieło to skłania do refleksji nie tylko nad samym sobą, lecztakże nad całą otaczającą rzeczywistością, nad człowiekiem. Doskonała narracja autora sprawia, że gdy czytelnik czyta o tęsknocie – to tęskni, gdy poznaje ból – boli go, kiedy Tochman traktuje o czystkach prowadzonych na dzieciach – słyszy ich krzyk. Na uwagę zasługuje niepowtarzalny styl Wojciecha Tochmana, którego swoistą wizytówką stały się brak zbędnych słów, prostota przekazu, wrażliwość przesłania. Portret powojennej Bośni i Hercegowiny, który swym słowem narysował autor, powinien być przestrogą dla wszystkich. Swego rodzaju upomnieniem, mówiącym: nie dziel ludzi na gorszych i lepszych, nie generuj podziałów – zakopuj je!

W kontekście estetyki dzieła – Wydawnictwo Literackie zdecydowanie zasłużyło na pochwałę. Zarówno okładka książki, czcionka oraz papier stanowią estetyczną całość, a chronologia opisywanych wydarzeń tudzież podział rozdziałów odpowiednio potęgujących oraz przygaszających emocje składają się na logiczny, przejrzysty i przyjemny w odbiorze całokształt.

Powyższą recenzję chciałbym zakończyć cytatem Tadeusza Mazowieckiego, którego wypowiedź została wykorzystana przez autora książki we wstępie pracy: „Kiedy się patrzy na tak straszne nieszczęścia, to szalenie mocne staje się poczucie, że najpierw jest się człowiekiem. A dopiero później człowiekiem określonej narodowości. Człowieczeństwo łączy w nieszczęściu, w jego przeżywaniu. Chciałoby się, żeby ludzie tak to rozumieli”1.

Plus minus:

Na plus:

+ doskonała w swej prostocie narracja

+ osobiste doświadczenia autora

+ opisana historia Ewy Klonowski

+ duża ilość indywidualnych historii

+ estetyka dzieła

Na minus:

- brak

Tytuł: Jakbyś kamień jadła

Autor: Wojciech Tochman

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Rok wydania: 2018

ISBN: 978-83-08-06532-7

Liczba stron: 150

Okładka: twarda

Cena: 38,00 zł

Ocena recenzenta: 10/10

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Tunak}

^{Korekta: Edyta Chrzanowska}

1. W. Tochman, Jakbyś kamień jadła, Kraków 2018, s. 4. [↩]