Czym jest wojna? Jakie są rodzaje wojen? Ile było wojen światowych? Odpowiedź wcale nie jest prosta

Nikt nie ma wątpliwości, że konflikty z lat 1914-1918 i 1939-1945 były wojnami światowymi. Czy wojny światowe to tylko domena XX wieku? Czy wcześniej nie było wojen, które ze względu na swój charakter również toczyły się między wieloma państwami na obszarze całej Ziemi? Jakie są rodzaje wojen? Na te i inne pytania dotyczące wojen postaram się odpowiedzieć w poniższym tekście.

Czym jest wojna?

Kapitulacja Wercyngetoryksa przed Cezarem pod Alezją (52 p.n.e.) na obrazie Lionel-Noël Royera z 1899

Sun Tzu (Sun Zi), jeden z największych starożytnych myślicieli i autor słynnej Sztuce wojny, za największe osiągnięcie wojny uważał pokonanie przeciwnika bez walki. Można to było osiągnąć np. przez skłócenie sojuszników wroga. Jednocześnie Sun Tzu wojnę uważał za najważniejszą sprawę dla państwa, sprawę życia i śmierci, drogę wiodącą do przetrwania lub upadku. W przywołanej Sztuce wojny zawarł uniwersalne prawa jej prowadzenia. Jednym z nich jest twierdzenie, że armia zginie, jeśli nie ma zaopatrzenia, jeśli nie ma żywności i jeśli nie ma pieniędzy.

Z kolei dla rzymskiego mówcy Cycerona wojna była rozstrzygnięciem sporu przy użyciu siły. Holenderski filozof Hugo Grocjusz rozwinął definicję Cycerona o następstwa wojny jakimi są nieszczęścia, które spadają na niewinnych ludzi. Klasyczną definicję wojny zredagował pruski teoretyk wojny Carl von Clausewitz. Jego zdaniem wojna to przede wszystkim czyn polityczny. Wojnę uważał za dalszy ciąg stosunków politycznych, wyrażający się w akcie przemocy, mający na celu doprowadzenie sił zbrojnych przeciwnika do stanu, w którym nie będą zdolne do dalszej walki.

Upraszając wojnę można zdefiniować jako zorganizowany konflikt zbrojny pomiędzy co najmniej dwoma państwami, blokami państw, narodami lub grupami społecznymi, w którym celem jest zmuszenie przeciwnika do uznania żądań lub ideologii jednej ze stron.

Rodzaje i wybrane klasyfikacje wojny

Ruiny Placu Napoleona w Warszawie po II wojnie światowej

Skrajnym przykładem działań wojennych jest wojna totalna (wojna na wyniszczenie), której celem jest całkowite zniszczenie przeciwnika. Przeciwnicy w niej nie liczą się z ograniczeniami moralnymi i prawnymi, a mają na celu unicestwienie całego potencjału przeciwnika. Nie tylko militarnego, ale także społecznego i gospodarczego. Dlatego często elementem wojny totalnej są zbrodnie wojenne i ludobójstwo, dokonywane na określonych grupach etnicznych. Przykładem wojen totalnych są m.in. III wojna punicka, wojna secesyjna oraz I i II wojna światowa.

Inną odmianą wojny jest wojna handlowa (gospodarcza). Jej celem jest przede wszystkim zniszczenie gospodarki przeciwnika, co ma doprowadzić do jego ekonomicznego osłabienia i w dalszej kolejności ustępstw spowodowanych wywołanymi wojną trudnościami. Instrumentami wojny handlowej są m.in. embarga i sankcje. Przykładem takiej wojny jest blokada kontynentalna Wielkiej Brytanii oraz wojna celna między Polską a Niemcami.

Grzyb po wybuchu bomby atomowej w Nagasaki 9 sierpnia 1945 r.

Wojna może być konwencjonalna, gdy wykorzystuje się środki walki bez użycia broni masowego rażenia. Jej przeciwieństwem jest wojna jądrowa, w której użytoby broni jądrowej. Tego typu wojna charakteryzowałaby się niewyobrażalnymi stratami ludzkimi i materialnymi, a także nieodwracalnymi stratami w środowisku naturalnym. Totalna wojna jądrowa mogłaby zagrozić istnieniu gatunku ludzkiego.

Jeśli chodzi o ruchliwość działań wojennych wyróżnia się wojnę pozycyjną, w której wykorzystuje się umocnienia polowe, a tempo działań wojennych jest ograniczone do prób przełamania ufortyfikowanych pozycji wroga. Takimi działaniami charakteryzował się zachodni front I wojny światowej. Z kolei wojna manewrowa charakteryzuje się dużą ruchliwością, brakiem stabilnych frontów i dużym tempem prowadzenia działań. Jej przykładem mogą być podboje Mongołów. Odmianą wojny manewrowej jest wojna błyskawiczna (Blitzkrieg), w której napastnik chce w maksymalnie krótkim czasie, w miarę możliwości z wielu frontów, po zmasowanym uderzeniu powietrznym, morskim i lądowym, osiągnąć główne cele prowadzonej wojny, w tym przede wszystkim zmusić przeciwnika do całkowitej kapitulacji. Przykładem takiej wojny jest niemiecka kampania we Francji w 1940 r.

Patrol powstańczy, obraz Maksymiliana Gierymskiego

Wojna może być również regularna, gdy prowadzona jest systematycznie i planowo, a główny trzon armii stanowi wyszkolona armia. Przeciwnicy w wojnie regularnej najczęściej dążą do walnych bitew mających rozstrzygnąć o jej losach. Taką wojną była wielka wojna z Zakonem Krzyżackim toczona przez Królestwo Polskie i Litwę w latach 1409-1411. Natomiast wojna partyzancka polega na prowadzeniu wojny przez partyzantów, którzy najczęściej przy pomocy lokalnej ludności prowadzą przede wszystkim działania zaczepne, nękające wroga. Tutaj przykładem może być wojna na Półwyspie Iberyjskim (1807-1814) oraz działania armii podziemnych w trakcie II wojny światowej.

Czym jest wojna światowa?

Niemiecki oficer wydaje rozkaz czołgom PzKpfw V Panther do ruszenia do ataku

Podobnie jak w przypadku definicji wojny tak i w przypadku wojny światowej nie ma jednej i powszechnej definicji. Niemniej wojnę światową można zdefiniować jako wojnę, w którą zaangażowana jest znaczna liczba państwa, a jej walki trwają na obszarze wielu kontynentów. Dodatkowo cechą charakterystyczną dla wojen światowych są wielkie sojusze, które często są niespodziewane lub zmienne w czasie. Co do zasady termin wojna światowa jest wykorzystywany do opisania konfliktów z lat 1914-1918 i 1939-1945. Jednak czy na pewno były to jedyne w dziejach świata wojny, które można nazwać światowymi?

Wojny są tak stare jak ludzkość. Od jej początków towarzyszyły podbojom jednych miast lub państw przez inne miasta lub państwa. Większość  wojen miała charakter lokalny lub regionalny (np. o dominację nad Morzem Śródziemnym czy Morzem Bałtyckim). Jednakże wraz z postępem techniki możliwości szerokiego prowadzenia wojen rosły. Najpierw wojny toczono przede wszystkim na lądzie, potem wraz z rozwojem żeglarstwa także na morzach i oceanach, a od XX wieku toczy się je również w powietrzu. Możliwość wykorzystania marynarki wojennej i lotnictwa pozwoliła prowadzić wojny jednocześnie na jej wielu frontach. Przykładem może być II wojna światowa, która ogarnęła przede wszystkim Europę, Azję i Północną Afrykę, ale także toczono niezliczone morskie bitwy i potyczki na Atlantyku i Pacyfiku. W trackie tej wojny wzrosło znaczenie lotnictwa i zaczęto wykorzystywać broń rakietową. Jednak czy wojny światowe to tylko domena XX wieku?

Prapoczątki wojen światowych

Aleksander na Bucefale podczas bitwy pod Issos

Poszukując pierwszych globalnych konfliktów możemy cofnąć się nawet do średniowiecza, by za przykład podać podboje arabskie. Wówczas w VI i VII wieku Arabom udało się podbić Persję, Afrykę Północną, Syrię, Trypolitanię, Sycylię, Sardynię. Korsykę, Cypr, Rodos, Armenię i półwysep Iberyjski. Opór postawili dopiero Frankowie, którzy pod Poitiers rozbili muzułmańską armię. Konflikt miał podłoże nie tylko polityczne, ale również społeczne i religijne. Wraz z podbijaniem nowych terenów Arabowie narzucali swoją cywilizację. Stąd na przykład dzisiaj w Hiszpanii znajduje się wiele zabytków pamiętających czasy, gdy te tereny zajmowali muzułmanie. Niemniej konflikt nie miał takiej dynamiki i jednoczesnego zaangażowania wielu państw, by nazwać go pierwszą wojną światową. Inaczej należałoby za wojny światowe uznawać podboje Rzymu czy Aleksandra Wielkiego. Taki charakter miały również podboje mongolskie.

Kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa?

Przełom umożliwiający toczenie wojen na całej kuli ziemskiej nastąpił dopiero między XV i XVI wiekiem wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi. Były one katalizatorem dla tworzenia pierwszych światowych mocarstw, a oprócz bitew lądowych, również na morzu rozstrzygały się losy wojen. Odkrycia geograficzne pozwoliły na utworzenie światowych supermocarstw. Pierwszym z nich było imperium hiszpańskie, które miało terytoria od Azji po Amerykę, przez co nazywano je „imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce”. Odkrycia geograficzne to także moment, gdy świat został podzielony na strefy wpływów. W 1494 r. świat pomiędzy siebie podzielili Hiszpanie z Portugalczykami. Odkrycia rozpoczęły też okres kolonializmu. Swoje kolonie założyli przede wszystkim Hiszpanie, Portugalczycy, Brytyjczycy i Francuzi. Toteż ewentualny konflikt między państwami kolonialnymi automatycznie roznosił wojnę po całym świecie.

Stąd od końca XVII w. rozpoczynają się wojny, które miały charakter światowy. Poczynając od wojny Francji z Ligą Augsburską, kolejne konflikty między mocarstwami eskalowały, obejmując coraz więcej terytoriów.

Wojna Francji z Ligą Augsburską

Oblężenie Namur, czerwiec 1692 r.

Pierwszą z szeregu tych wojen była wojna Francji z Ligą Augsburską (1689–1697). Ambicje Ludwika XIV i wzrost potęgi jego państwa spowodował utworzenie antyfrancuskiej koalicji zwanej Ligą Augsburską (lub Wielką Koalicją). Sojusz początkowo został zawarty przez cesarza Leopolda I Habsburga i księstwa południowych Niemiec. Jednak z czasem dołączyły do niej także Holandia, Hiszpania, Szwecja, Sabaudia oraz przede wszystkim Wielka Brytania. Wojna toczyła się nie tylko w Europie, ale również w obu Amerykach i Azji. Niemniej walki poza Europą miały drugorzędne znaczenie.

Wojna o sukcesję hiszpańską

Kolejny międzykontynentalny konflikt związany jest z wojną o sukcesję hiszpańską (1701–1714). Wówczas konflikt toczył się między dwoma blokami państw. Po jednej stronie były Wielka Brytania, Holandia, Austria i Sabaudią, a po drugiej Francja, Hiszpania, Bawaria i Kolonia. Powodem wojny był spór o dominację w Europie. Wojna toczyła się przede wszystkim w Europie, ale także w obu Amerykach. Jednym z jej teatrów była Ameryka Północna, gdzie Wielka Brytania na skutek wojny zyskała od Francji Nową Szkocję, Nową Fundlandię oraz wybrzeża Zatoki Hudsona.

Wojna siedmioletnia

Kilkadziesiąt lat później doszło do kolejnej wojny między dwoma sojuszami. Wojna siedmioletnia (1756-1763) została stoczona między Prusami, sprzymierzonymi z Wielką Brytanią, Hanowerem, Hessen-Kassel i Brunszwikiem, a koalicją Austrii, Rosji, Francji, Saksonii, Szwecji i państw niemieckich. Jej przyczyną był zabór Śląska przez Fryderyka II oraz brytyjsko-francuska rywalizacja kolonialna. Toczyła się przede wszystkim w Europie, Ameryce Północnej, Indiach oraz na wyspach karaibskich. Wzięło w niej udział większość ówczesnych mocarstw, ale to Wielka Brytania wyszła z niej zwycięsko, potwierdzając swoją hegemonię w Europie. Na mocy traktatu paryskiego Brytyjczycy przejęli większość francuskich kolonii. Wielka Brytania zyskiwała także nabytki względem Hiszpanii. W ten sposób Wielka Brytania na sto lat stała się jedynym światowym supermocarstwem z największym imperium w dziejach świata.

Wojny rewolucyjnej i napoleońskiej Francji

Starcie francuskiego okrętu „Bucentaure„ z HMS ”Temeraire”, bitwa pod Trafalgarem

Ze względu na zaangażowanie większości światowych mocarstw, a także walki na wszystkich zamieszkanych kontynentach oraz większości oceanów wojny napoleońskie (1792-1815) były największym konfliktem poprzedzającym I wojnę światową. Walki toczyły się w Europie, Ameryce Północnej, Ameryce Południowej, Kaukazie oraz na Karaibach, Oceanie Atlantyckim, Oceanie Indyjskim, Morzu Śródziemnym i Morzu Północnym.

Preludium do wojen napoleońskich były wojny rewolucyjnej Francji. Po przejęciu władzy we Francji przez Napoleona konflikt eskalował. Francja i jej sojusznicy walczyli ze zmieniającym się szeregiem państw europejskich, tworzących różne koalicje. W ich ramach głównym przeciwnikiem Francji była Wielka Brytania, Rosja i Austria. Początkowe sukcesy Napoleona spowodowały francuską dominację nad większością kontynentalnej Europy. Jednakże na morzu Wielka Brytania zachowała hegemonię, pokonując francusko-hiszpańską marynarkę wojenną w bitwie pod Trafalgarem. Zwycięstwo to zapewniło Brytyjczykom kontrolę na morzach i zapobiegło inwazji na Wielką Brytanię.

Powrót Napoleona z Moskwy, Adolph Northen

Poza wojną konwencjonalną Francja poprzez blokadę kontynentalną toczyła z Wielką Brytanią wojnę gospodarczą. Francja w latach 1806-1814 zarządziła embargo na handel z Wielką Brytanią, do którego zmuszała inne państwa w Europie. Rosja nie chcąc ponosić ekonomicznych konsekwencji zmniejszonego handlu wyłamywała się z blokady, co stało się powodem do francuskiej inwazji na Rosję. Porażka Napoleona na wschodzie była początkiem końca francuskiej dominacji, której koniec nastąpił w 1815 r. Wojny zakończyły się kongresem wiedeńskim, który ustanowił nowy ład na kontynencie. Wojny napoleońskie miejscowo zamieniały się w wojnę totalną na wyniszczenie przeciwnika. Taką taktykę zastosowali Francuzi w trakcie wojny na Półwyspie Iberyjskim (1808-1814).

Wojny rewolucyjnej i napoleońskiej Francji były jednym z powodów do wybuchu rewolucji haitańskiej, która doprowadziła do utworzenia nowego i niepodłego państwa. Wojny napoleońskie umożliwiły Brazylii uniezależnienie się od Portugalii. Podobnie w latach 1810-1826 wiele krajów Ameryki Południowej ogłosiło niepodległość od Hiszpanii. Rozmiar konfliktu, ilość zaangażowanych w niego państw, toczenie wojen jednocześnie na wielu morzach, oceanach i kontynentach, pozwala uznać konflikt lat 1792-1815 za wojnę światową. Być może pierwszą wojnę światową w dziejach.

I i II wojna światowa

I wojna światowa, pole bitwy w 1917 r.

Wielka Wojna uznawana za I wojnę światową w historii była toczona w latach 1914-1918. Jej bezpośrednią przyczyną było zabójstwo austriackiego następcy tronu w Sarajewie. W efekcie Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, co doprowadziło do uruchomienia sojuszy. W ten sposób Rosja stanęła po stronie Serbii, a Niemcy po stronie Austro-Węgier. Wkrótce Niemcy wkroczyły do Luksemburga i Belgii, by zaatakować Francję. To z kolei spowodowało, że Wielka Brytania i jej dominia włączyły się do wojny przeciwko Niemcom. Tym samym po jednej stronie konfliktu stanęły Austro-Węgry, Niemcy i Turcja przeciwko Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji, Japonii, Belgii, Serbii, do których dołączyły później także Stany Zjednoczone, Chiny, Portugalia, Grecja i Włochy. Wojna objęła wszystkie oceany i wszystkie zamieszkane kontynenty. Była toczona na lądzie, morzu i powietrzu. Zakończyła się porażką Niemiec i Austro-Węgier, którym w traktacie wersalskim narzucono warunki kapitulacji.

Dwadzieścia lat później rozpoczęła się kolejna wojna światowa. Jej przyczyną były dążenia Niemiec i ZSRR do hegemonii w Europie oraz podobne dążenia Japonii w Azji Wschodniej. II wojna światowa wybuchła w 1939 r. po ataku Niemiec i ZSRR na Polskę, a trwała do 1945 r., gdy skapitulowały Niemcy i Japonia. Była to najstraszliwsza wojna w dziejach nie tylko dlatego, że objęła cały świat i wykorzystano w niej nowe śmiercionośne bronie, co towarzyszyła jej niespotykana w historii ilość zbrodni wojennych i skala ludobójstwa. Miała także doniosłe skutki polityczne. Jej największymi zwycięzcami były Stany Zjednoczone i ZSRR, co doprowadziło do stworzenia bipolarnego systemu. Na jednym biegunie były Stany Zjednoczone i państwa Europy Zachodniej, a po drugiej ZSRR i zdominowane przez niego kraje Europy Środkowej i Wschodniej.

Desant na plaży „Omaha” w Normandii

W obu wojna światowych walki toczyły się na wszystkich kontynentach poza niezamieszkałą Antarktydą. Co charakterystyczne w obu wzięły udział dwa bloki państw powiązanych wzajemnymi zależnościami i sojuszami. Po każdej z nich dochodziło do istotnych zmian terytorialnych, co wynikało z powojennych traktatów zawartych przez największe mocarstwa. Ze względu na ich totalny charakter spowodowały ogromne straty w ludziach i towarzyszące im zniszczenia materialne.

Jednym ze skutków zakończenia II wojny światowej był podział świata na dwa bloki państw. Na ich czele z jednej strony stały Stany Zjednoczone, a z drugiej ZSRR. Państwa na biegunach tego bipolarnego systemu dzieliło prawie wszystko: historia, ideologia, system gospodarczy i ustrój sprawowanej władzy.

Z czasem eskalacja napięć między USA i ich sojusznikami, a ZSRR i jego sojusznikami doprowadziło do powstania sojuszy militarnych w postaci NATO i Układu Warszawskiego. Genezy podziału w Europie należy także szukać w sowietyzacji państw Europy Środkowej i Wschodniej, które albo zostały inkorporowane do ZSRR albo stały się od niego zależne. Taka polityka doprowadziła do izolacji państw komunistycznych przed kontaktem i wpływem państw zachodnich. Stąd ich mieszkańcy nie mogli swobodnie przekraczać granic z krajami zachodnimi, mieli także ograniczony dostęp do informacji oraz produktów z kapitalistycznych gospodarek. To tylko napędzało wzajemną rywalizację między USA i ZSRR.

Samolot Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych śledzący sowiecki frachtowiec podczas kryzysu kubańskiego, 1962 r.

Mimo militarnej rywalizacji w trakcie zimnej wojny nie doszło do otwartego konfliktu pomiędzy NATO a Układem Warszawskim, które przede wszystkim obawiały się eskalacji konfliktu do wojny jądrowej. Momentem najbardziej krytycznym dla zimnej wojny był kryzys kubański, gdy Stany Zjednoczone zarządziły morską blokadę Kuby celem uniemożliwienia tam rozwoju radzieckich instalacji rakietowych. Morska demonstracja USA doprowadziła do wycofania się ZSRR z budowy baz na wyspie. Elementem zimnej wojny był także wyścig zbrojeń i wyścig kosmiczny, które ostatecznie doprowadziły do upadku systemu komunistycznego. Gospodarka centralnie planowana nie wytrzymała rywalizacji z gospodarką kapitalistyczną. Kres zimnej wojny przyszedł wraz z załamaniem się systemu komunistycznego w Europie Środkowej i Wschodniej, co doprowadziło do likwidacji ZSRR, na którego gruzach powstały nowe państwa, a inne uzyskały polityczną niezależność.

Bibliografia:

1. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
2. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
3. R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2022.
4. K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI-XVIII, Warszawa 2012.
5. A. Polak, Wojna. Definicje, teorie, klasyfikacje, Zeszyty Naukowe AON nr 2(59) 2005.
6. E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1984.
7. M. Żywczyński, Historia powszechna. 1789-1870, Warszwa 2021.