Rozmieszczenie ludności żydowskiej w prowincji Pomorze w XIX w.

Przedstawiam w niniejszym artykule obraz rozmieszczenia ludność żydowskiej w dawnej prowincji Pomorze w XIX wieku. Podkreślam, iż jest to zaledwie forma szkicowa, wprowadzająca do poruszanej kwestii. Wymaga ona dalszych, pogłębionych badań zwłaszcza na źródłach niemieckich.

Polska historiografia opisała do tej pory ten temat w stopniu niewystarczającym. Występuje w nim pewna dysproporcja badań, ponieważ główne ośrodki naukowe dzisiejszego Pomorza Zachodniego: Szczecin i Koszalin, skupiły się na opisie losów ludności starozakonnej głównie w centrach prowincji. Należy pójść krok dalej i spróbować odmalować obraz zagęszczenia Żydów również na prowincji, przede wszystkim w mniejszych miasteczkach, które pełniły ważną rolę w minionych stuleciach. I tu spotykamy się z naturą Pomorza1 w XIX wieku. Była to jedna z najmniej zurbanizowanych części Prus, a od 1871 roku II Rzeszy niemieckiej. Dość rozległe Pomorze pokryte było małymi miasteczkami i wsiami lokowanymi w dość dużych odległościach. Z tego względu na tym terenie dominowały wielkie własności gruntowe obszarników. W krajobrazie lasów i pól istniały większe miasta: Szczecin (stolica prowincji), Koszalin (stolica rejencji koszalińskiej), Słupsk, ważna twierdza Kołobrzeg, a bardziej na zachodzie Ueckermünde, Greifswald i Stralsund. Ten wątek przedstawię bardziej szczegółowo poniżej. Chciałbym, aby mój tekst zachęcił do poznawania historii mniejszości narodowych na obszarach, które w wyniku dyktatu jałtańskiego znalazły się w Polsce. Jest to swego rodzaju próba przywrócenia zainteresowań, które zerwała wojna. Zwracam także uwagę na fakt wspólnej z niepolską ludnością, tożsamości. Obszary, o których piszę podzieliłem na dwie części co wprowadza porządek, a także ułatwia zrozumienie i umiejscowienie poruszanych kwestii. Zmiany granic i podziałów administracyjnych po 1945 roku mogą wprowadzić czytelnika w błąd, gdy ten będzie szukał podawanych miejsc na dzisiejszej mapie. Zastosowane przeze mnie zestawienia tabelaryczne danych liczbowych również ułatwiają odczytywanie informacji. Nie pokusiłem się również o nowe tezy badawcze, chcę raczej przedstawić dane, których brakuje we współczesnych opracowaniach. Uzupełnię zatem mym szkicem funkcjonujący obraz, a być może podsunę pomysł na dalsze analizy.

Przy opracowywaniu niniejszego tekstu korzystałem ze źródeł i opracowań polskich, niemieckich, a także sięgałem do prac w języku angielskim. Niezwykle przydatne, a często pomijane okazały się „Statystyki Pruskie”2 lub inne tego typu opracowania np.: „Zeszyty Statystyczne i Demograficzne Żydów”3, opracowanie statystyczno – historyczne „Miasta w Prowincji Pomorskiej”4, ogólne opracowanie statystyczne ludność żydowskiej na świecie od XIX wieku do lat 40. XX wieku „Rocznik Statystyczne Amerykańskich Żydów”5, „Publikacje Biura Statystyki Żydów, Zeszyt 3, Żydowskie Gminy i Związki w Niemczech„((Veröffentlichungen des Bureaus für Statistik der Juden. Die judischen Gemeinden und Vereine in Deutschland, zeszyt 3, Berlin – Halensee 1906.)), posiłkowałem się także danymi z ”Materiały do Skupisk Żydów”6. Pracowałem też z tekstem Heinza Hirscha, zasłużonego badacza Pomorza: „Ślady Życia Żydów w Meklemburgii” z cyklu Historia Meklemburgii – Pomorza Przedniego, nr 47, sięgnąłem do opracowania Wolfganga Wilhelmusa „Juden in Vorpommern”8, z powyższego cyklu wydawniczego, nr 8. Z polskich opracowań wykorzystałem pracę zbiorową „Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, pod redakcją Mieczysława Jaroszewicza i Włodzimierza Stępińskiego”9. Bardzo cenną pomocą w poszukiwaniu trudnodostępnych materiałów są krajowe i zagraniczne biblioteki cyfrowe różnych instytucji naukowych (uniwersytety, muzea, fundacje etc.)10. Z pewnością nie wyczerpałem tematu gdyż np. państwo niemieckie w XIX wieku wytworzyło tak wiele szczegółowych opracowań demograficznych i statystycznych dla wszystkich grup ludności zamieszkującej jego tereny, że pracy jest pod dostatkiem. Istnieje zatem nadzieja na dokładniejsze poznanie obrazu społeczeństwa Pomorza przed 1945 rokiem. Wyniki dalszych poszukiwań na pewno wzbogacą polskie pomorzoznawstwo i wyznaczą nowe szlaki badawcze.

Spoglądając na Niemcy w momencie zjednoczenia (1871) widzimy, że udział ludności żydowskiej w ogólnej populacji był umiarkowany. Żydzi byli raczej rozproszeni po miasteczkach i dużych miastach, ośrodkach administracyjno-ekonomicznych. Po scaleniu krajów niemieckich liczba Żydów osiągnęła swój najwyższy odsetek, jednak nie w roku 1871, a 1875 roku. W 1871 w II Rzeszy żyło 512 15311 starozakonnych, a w 1875 już 520 57512. Widzimy zatem, że nawet po zjednoczeniu ludności żydowskiej przybywało. Można to wytłumaczyć dość łatwo. Powstanie zjednoczonego państwa niemieckiego było doniosłym i budzącym radość wydarzeniem. Żydzi w tym czasie byli w wysokim stopniu zasymilowani z kulturą niemiecką i odczuwali radość oraz dumę z całą ludnością chrześcijańską. Pozytywne wydarzenia w dziejach państwa odbijają się dodatnio na jego społeczeństwie. Zjednoczenie przyniosło nie tylko wzrost demograficzny, ale również napływ emigrantów (także ze wschodu). Jak pokazały późniejsze wydarzenia ten skok liczebności Żydów był powodem konfliktów społecznych w czasach narastania antysemityzmu i nacjonalizmu (te dwa odmienne zjawiska szły ze sobą niejednokrotnie w parze, nie tylko zwracając się przeciwko Żydom, ale innym mniejszością narodowym). Zatem populacja mozaistyczna w latach 1871 – 1875 wahała się od 0.91% do 0.93%. Zaznaczona przeze mnie różnica nie jest wielka, jednak warto pamiętać o detalach i dokładności. Na samym Pomorzu już w roku 1880 liczba wyznawców religii mojżeszowej była najwyższa osiągając 13.9 tys. (mowa o terenach przyznanych Polsce po 1945 roku). Znacznie mniej Żydów zamieszkiwało obszar Pomorza tzw. szwedzkiego. Było to uwarunkowane historycznie przez dawne prawodawstwo Szwedów i położenie tras migracyjnych13. Dane z 1855 roku potwierdzają tę tendencje dla omawianego obszaru i ziem ościennych. W Meklemburgii w tym czasie nie odnotowano istnienia synagog ani wiernych, w Schwerin funkcjonowało 18 synagog, na które przypadało 98 wiernych, w Brandenburgii działało 46 synagog, a na jedną przypadało 320 osób14. W Stralsund w 1816 roku żyło 124 Żydów, do 1852 roku liczba ta wzrosła zaledwie do 21515. W roku 1849 mieszkało na Pomorzu 14.7% Żydów z całej populacji, w 1858: 18%, 1867: 15.6%, 1871: 15%, 1880: 14.3%.16

Widzimy z powyższych danych, że od połowy XIX stulecia zaczęto rejestrować spadek liczebności Żydów na Pomorzu. Wiązało się to z ogólnokrajowym zjawiskiem odpływu ludności, nie tylko wyznania mojżeszowego. Ludność emigrowała w poszukiwaniu pracy i poprawy bytu. Zacofane, głównie rolnicze Pomorze nie było atrakcyjne dla młodych ludzi, którzy wyjeżdżali na zachód, do rozwijającego się prężnie zagłębia Ruhry lub za granicę – najpopularniejsze były Stany Zjednoczone.

Tabela 1. Liczba Żydów w miastach Pomorza Przedniego w latach 1812 - 186117

Tabela 2. Gminy wyznaniowe i ich wierni na Pomorzu Przednim w 1887 roku18.

Warto jeszcze dodać, że w 1887 roku w Całej Rzeszy było 217 rabinów, 1 101 kantorów, 369 nauczycieli religii (licencjonowanych), 180 rzezaków (żydowskich rzeźników). Z tego na Pomorzu działało: 8 rabinów, 46 kantorów, 1 nauczyciel, 1 rzezak. Dodam tylko, że najwięcej rabinów było w Poznańskiem19. Dalej na tej samej zasadzie, co wyżej, przedstawię zestawienia danych liczbowych dla Pomorza (Dzisiejszego Pomorza Zachodniego).

Tabela 3. Gminy synagogalne na Pomorzu i ich członkowie 1887 (rejencja koszalińska)20.

Przekrojowo liczba ludności żydowskiej na Pomorzu Zachodnim od roku 1871 do 1939 wyglądała następująco: 1871: 13 036, 1880: 13 886, 1885: 13 291, 1895: 11 661, 1905: 9 660, 1910: 8 862, 1925: 7 761, 1933: 6 317, 1939: 2 495. Widać wyraźny spadek po dojściu nazistów do władzy. Pogorszenie stanu demograficznego zostało ówcześnie wsparte przez drakońską, antysemicką agitację i ataki fizyczne ( z 9 na 10 listopada 1938 – wielka seria pogromów tzw. „noc kryształowa”).

Tabela 4. Żydzi na Pomorzu w latach 1816 – 188021.

Tabela 5. Liczba Żydów przypadająca na 100 mieszkańców22.

Chciałbym na koniec szeregu zestawień liczbowych przedstawić szacunki dla typowego miasteczka pomorskiego. Swoją uwagę skupiłem się na niewielkim Neustettin (Szczecinku), położonym na południowo – wschodnich kresach prowincji Pomorze.

Tabela 6. Liczba mieszkańców chrześcijańskich i żydowskich w latach 1740 – 186123.

W tym krótkim artykule, zebrałem dane statystyczne ludności żydowskiej w XIX wieku, w kilku miejscach wychodząc poza omawiane stulecie (XVIII i XX wiek). Przemiany demograficzne, jak na pewno każdy zdaje sobie sprawę, są procesem ciągłym, więc myślę że progi dwóch ościennych stuleci są odpowiednim elementem mojego tekstu. Dopiero radykalną ingerencją w liczby i skład ludnościowy Pomorza, była wojna i pierwsze lata po wojnie, gdy nie było już praktycznie Żydów na tym terenie, a ludność niemiecka zmuszona została do wyjazdu na pozostawiony Niemcom skrawek Pomorza Przedniego, i dalej na zachód. Chciałem zwrócić uwagę czytelników na rzadko poruszane kwestie związane z historią ludności mozaistycznej na Pomorzu przed II wojną światową. Jak już wspominałem na początku, temat przeze mnie poruszony wymaga dokładnych badań i tworzenia nowych zestawień liczbowych na podstawie pomijanych dotąd źródeł. Jest to praca żmudna i mało ekscytująca, jednak ma wielkie znaczenie dla historii ziem pomorskich.

Poniższa mapa stanowi dobrą pomoc przy czytaniu powyższych informacji i orientowaniu się w terenie dawnego Pomorza. Widzimy również wyraźny podział administracyjny.

Bibliografia:

1. Balu B., Zeitschrift für Demographie und Statistik der Juden, nr 10, r. 7, Berlin 1911.
2. Kraß G., Die Städte der Provniz Pommern, Berlin 1865.
3. Hirsch H., Spuren jüdischen Lebens in Meklemburg. Reihe. Geschichte Meklenburg – Vorpommern, nr 4, Schwerin 2006.
4. Lienfield H. S., Statistics of Jews, [w:] American Jewisch Year Book, Washington 1940.
5. Jaroszewicz M., Stępiński W., Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, Warszawa 2007.
6. Neumann S., Preußische Statistik. Zur Statistik der Juden in Preussen, Berlin 1884.
7. Neumann S., Zur Statistik der Juden in Preussen von 1816 bis 1880, Berlin 1884.
8. Nossig A., Materialine zur Statistik des jüdischen Stammes, Wien 1887.
9. Statistisches Jahrbuch des Deutsch – Izraelistischen Gemeindebundes, Berlin 1887.
10. Veröffentlichungen des Bureaus für Statistik der Juden. Die judischen Gemeinden und Vereine in Deutschland, zeszyt 3, Berlin – Halensee 1906.
11. Wilhelmus W., Geschichte der Juden in Pommern, Rostock 2004.
12. Wilhelmus W., Juden in Vorpommern. Reihne: Beiträge zur Geschichte Meklenburg – Vorpommern, nr 8, Schwerin 2007.

1. Pisząc – Pomorze, mam na myśli tereny dawnej prowincji pomorskiej sięgającej od miasta Stralsund na zachodnie do Słupska na wschodzie. [↩]
2. Preußische Statistik. Zur Statistik der Juden in Preussen, S. Neumann, Berlin 1884. [↩]
3. B. Balu, Zeitschrift für Demographie und Statistik der Juden, nr 10, r. 7, Berlin 1911. [↩]
4. G. Kraß, Die Städte der Provniz Pommern, Berlin 1865. [↩]
5. H. S. Lienfield, Statistics of Jews, [w:] American Jewisch Year Book, Washington 1940. [↩]
6. A. Nossig, Materialine zur Statistik des jüdischen Stammes, Wien 1887. [↩]
7. H. Hirsch, Spuren jüdischen Lebens in Meklemburg. Reihe. Geschichte Meklenburg – Vorpommern, nr 4, Schwerin 2006. [↩]
8. W. Wilhelmus, Juden in Vorpommern. Reihne: Beiträge zur Geschichte Meklenburg – Vorpommern, nr 8, Schwerin 2007. [↩]
9. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, Warszawa 2007. [↩]
10. Na przykład: http://www2.uni-frankfurt.de/en?locale=en, http://kpbc.umk.pl/dlibra, http://pbc.gda.pl/dlibra, http://www.ub.uni-heidelberg.de/helios/digi/digilit.html (dost. 31.01.2013). W kolejności: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Goethego we Frankfurcie nad Menem, Kujawsko - Pomorska biblioteka Cyfrowa, Pomorska Biblioteka Cyfrowa, Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu w Heidelbergu). [↩]
11. W. Wilhelmus, Geschichte der Juden in Pommern, Rostock 2004, s. 134. [↩]
12. A. Nossig, Materialine zur Statistik des jüdischen Stammes, Wien 1887, s. 21. [↩]
13. D. Szudra, Obraz demograficzny ludności żydowskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1871 – 1939, [w:] Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, pod red. M. Jaroszewicza i W. Stępińskiego, Warszawa 2007, s. 317. [↩]
14. Veröffentlichungen des Bureaus für Statistik der Juden. Die judischen Gemeinden und Vereine in Deutschland, zeszyt 3, Berlin – Halensee 1906, s. 6. [↩]
15. W. Wilhelmus, op. cit., s. 250. [↩]
16. S. Neumann, Zur Statistik der Juden in Preussen von 1816 bis 1880, Berlin 1884, s. 11. [↩]
17. W. Wilhelmus, Juden in Vorpommern. Reihne: Beiträge zur Geschichte Meklenburg – Vorpommern, nr 8, Schwerin 2007, s. 54. [↩]
18. Statistisches Jahrbuch des Deutsch – Izraelistischen Gemeindebundes, Berlin 1887, s. 5–6. [↩]
19. Veröffentlichungen des Bureaus für Statistik der Juden, s. 7. [↩]
20. W. Wilhelmus, Geschichte der Juden in Pommern, s. 105-106. [↩]
21. Ibidem, s. 250. [↩]
22. S. Neumann, op. cit., s. 9. [↩]
23. G. Kraß, Die Städte der Provniz Pommern, Berlin 1865, s. 273. [↩]