Zjednoczenie Niemiec i zjednoczenie Włoch - porównanie i oceny dla przyszłości Europy

Wiek XIX zarówno dla Niemiec jak i dla Włoch przyniósł zjednoczenie, które było wyrazem ogólnoeuropejskich tendencji narodowowyzwoleńczych. Były to jednak dwie różne drogi, gdyż odmiennie kształtowały się stosunki gospodarcze i polityczne w obu państwach.

Na Półwyspie Apenińskim, w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego (1815), wprowadzono istotne zmiany. Z dominującego wpływu Austriaków tamtych terenów, stosunkowo dużą niezależnością cieszyło się królestwo Sardynii, nazywane również od głównej krainy geograficznej - Piemontem. Wojny z Francją i okupacja napoleońska zrodziły program niepodległej i zjednoczonej Italii. Sformułowali go około 1810 r. karbonariusze, zakonspirowana organizacja radykalnych grup inteligencji, mieszczaństwa i szlachty.

Rewolucja francuska i wojny napoleońskie wywarły także duży wpływ na sytuację wewnętrzną państw niemieckich. Spowodowały między innymi, rozwój liberalizmu i myśli narodowej - dwóch nurtów współtworzących ideę zjednoczenia Niemiec w I połowie XIX wieku. Liberalizm występował przeciwko przywróconym po 1815 r. w większości krajów niemieckich absolutystycznym systemom; na polu gospodarki natomiast postulował przyspieszenie industrializacji poprzez zniesienie ceł wewnętrznych i rozbudowę wspólnego rynku. Myśl narodowa - wzbogacona przez poezję i literaturę romantyczną - głosiła hasła zjednoczenia i odzyskania przez Niemcy dawnej świetności.

Giuseppe Garibaldi

Wejście Włoch na drogę rozwoju kapitalistycznego wpłynęło na rozwój powiązań gospodarczych pomiędzy państwami włoskimi (choć północ rozwijała się zdecydowanie szybciej niż rolnicze południe), a ruch narodowy wzmocnił się po okresie napoleońskim i Wiośnie Ludów. Dodatkowo była sprzyjająca sytuacja polityczna w latach 50-tych wynikająca z izolacji politycznej Austrii po wojnie krymskiej oraz konfliktu prusko - austriackiego o hegemonię w państwach niemieckich. Natomiast przeciwnik Austrii - cesarz Francji Napoleon III chciał znieść postanowienia Kongresu Wiedeńskiego, czyli zmniejszyć panowanie austriackie na Półwyspie Apenińskim. Pojawiły się zatem dwie koncepcje jednoczenia Włoch. Federacyjna, głoszona przez Kamila Cavoura, postulowała zjednoczenie Włoch pod hegemonią Królestwa Sardynii (Piemontu), na zasadzie federacji. Rewolucjoniści z Garibaldim i Mazzinim chcieli walki i wprowadzenia republiki demokratycznej. W 1858 r. na konferencji w Plombieres doszło więc do zawarcia przymierza francusko - piemonckiego przeciw Austrii. W zamian za pomoc w walce Francja miała otrzymać Sabaudię i Niceę. Po paru przegranych, na mocy pokoju w Villafranca (VII 1859), Austria zrzekła się swych ziem włoskich. Reszta przyłączenia odbyła się na drodze plebiscytów oraz zbrojnej, gdyż wyprawa „tysiąca” Garibaldiego doprowadziła do opanowania Sycylii, Kalabrii i Neapolu, a potem i Państwa Kościelnego. Garibaldi zrzekł się swej władzy dyktatorskiej na rzecz władcy Piemontu - Wiktora Emanuela II., pod którego berłem ogólnowłoski parlament proklamował powstanie Królestwa Włoskiego bez Wenecji i Państwa Kościelnego. Wenecja została przyłączona w 1866, a stosunki włosko - watykańskie uregulowano dopiero w 1929 r.

Otto von Bismarck w roku 1891

O ile zjednoczenie Włoch dokonało się za zgodą i przy udziale społeczeństwa, o tyle Niemcy łączyły się krwią i żelazem, zgodnie z polityką żelaznego kanclerza Ottona von Bismarca. Tutaj również o wpływy rywalizowała Austria na czele Związku Niemieckiego i Prusy jako zwierzchnik Związku Celnego. Konflikt interesów znalazł swoje ujście w wojnie prusko - austriackiej (1866), kiedy Austria, po przegranej bitwie pod Sadową, zrzekła się wpływów na terenie Niemiec. Prusy rosły więc w siłę, przyłączając kolejne państewka do swojego państwa i tworząc pod własną egidą Związek Północnoniemiecki. Następnym wrogiem do pokonania na drodze do zjednoczenia była Francja, która nie chciała stracić dominacji w Europie i dopuścić do wzrostu znaczenia Niemiec. Przyczyną bezpośrednią tego konfliktu była tak zwana depesza emska, czyli depesza wysłana do Bismarcka przez Wilhelma I, którą opublikowano w skróconej i obraźliwej dla Francji formie, toteż cesarz Napoleon nie zwlekał z wypowiedzeniem wojny. Ten kunszt dyplomacji Bismarcka był mu sowicie wynagrodzony, gdyż od 1870 r. Francja ponosiła szereg druzgocących klęsk (m.in. pod Sedanem czy w trakcie oblężenia Paryża). Wynikiem tych działań zbrojnych było proklamowanie Cesarstwa Niemieckiego w Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego pod Paryżem (18 stycznia 1871 r.). Na mocy traktatu pokojowego we Frankfurcie nad Menem, przyłączono Alzację i Lotaryngię do Niemiec; Francja miała zapłacić 5 miliardów franków w złocie odszkodowania i była do czasu zapłaty okupowana przez wojska niemieckie.

Proklamacja II Rzeszy w Wersalu

Zjednoczenie Włoch i Niemiec zmieniły układ polityczny Europy. Do tej pory dominacja Austrii i Francji została zastąpiona siłami nowego mocarstwa, które szybko zaczęło współdecydować o losach Europy. Niemiecka gospodarka, dzięki pieniądzom z kontrybucji oraz nowinkom naukowym i technicznym w przemyśle, zaczęła się rozwijać w błyskawicznym tempie, z czasem wyprzedzając potencjał brytyjski. Francja natomiast została upokorzona na arenie międzynarodowej, zabrano jej ważne i obfite w surowce tereny (Alzacja i Lotaryngia), a niemiecki militaryzm i imperializm okazały się najgroźniejszymi wrogami demokracji europejskich w XX wieku.