Droga Moskwy do prymatu wśród księstw ruskich

Kiedy Cesarstwo Bizantyjskie chyliło ku ostatecznemu upadkowi, spadek kulturalny po nim przejęły państewka włoskie, natomiast po spadek polityczny zgłosili się władcy Moskwy, wkrótce określanej mianem „trzeciego Rzymu”. 

Daniel Moskiewski

Księstwo moskiewskie powstało w drugiej połowie XIII wieku jako jedna z drobnych dzielnic Rusi Zaleskiej. Na tronie moskiewskim zasiadał wtedy Daniel, syn Aleksandra Newskiego. Po jego śmierci Daniel objął samodzielne panowanie, dając początek rodowi książąt moskiewskich. Położenie geograficzne Moskwy było bardzo korzystne, znajdowała się ona bowiem w samym centrum ziem ruskich. Dzięki swojemu centralnemu położeniu nie była ona narażona na ataki z zewnątrz, szczególnie Tatarów, gdyż oddzielały ich ziemie Mordwinów i księstwo riazańskie. Przyczyniło się to do korzystnego rozwoju gospodarczego Moskwy, gdyż intensywnie rozwijało się nie tylko rolnictwo, ale także rzemiosło. Ponadto przez ziemie Moskwy wiodły trzy szlaki handlowe wewnątrz ruskie oraz szlak rzeczny.

Dzięki tym czynnikom książęta moskiewscy mieli zawsze do dyspozycji poważne środki materialne i mogli przy ich pomocy utrwalać swoją władzę, a także rozszerzać wpływy moskiewskie na pozostałe księstwa ruskie. Pierwsze istotniejsze nabytki terytorialne przypadają na ostatnie lata panowania Daniela i początki jego następcy, Jerzego. W latach 1300-1303 przyłączono do księstwa moskiewskiego Kołomnę, Perejasław Zaleski i leżący na zachód od Moskwy Możajsk. Największym przeciwnikiem Moskwy w tym czasie był Twer. Chodziło tutaj głównie o tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego, ponieważ księstwo, które posiadało ten tytuł miało prawo do ściągania daniny z wszystkich ziem ruskich dla chana Złotej Ordy, co oczywiście dawało dużą władzę zwierzchnią w stosunku do tych ziem, a także możliwość ingerowania w ich wewnętrzne sprawy.

Początkowo w walce o tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego przewagę miał Twer, chan tatarski przyznał jarłyk na wielkie księstwo włodzimierskie księciu twerskiemu. Jednak Moskwa nie dała za wygraną i rozpoczęła się długotrwała wojna toczona nie tylko orężem, ale także w wyniku intryg w stolicy Złotej Ordy Saraju. Książe moskiewski był na tyle przebiegły, że udało mu się doprowadzić do pojmania Michała twerskiego przez chana Uzbeka i stracenia go pod zarzutem otrucia żony Jerzego, a siostry chana. W takiej sytuacji wielkim księciem został Jerzy. Natomiast władzę w Twerze przejął syn Michała Dymitr, któremu także w wyniku intrygi, udało się odzyskać tytuł wielkiego księcia.

Ostatecznie szalę zwycięstwa na stronę Moskwy przechylił Iwan I Kalita (1325-1340). Książę ten swój przydomek zawdzięczał głównie zapobiegliwości finansowej. Potrafił także zręcznie wykorzystać zaufanie Złotej Ordy dla wzmocnienia swego stanowiska. Najważniejsze dla Kality było uzyskanie tytułu wielkiego księcia. Okazja nadarzyła się już w 1327 roku, kiedy to w Twerze wybuchło powstanie przeciwko Tatarom. Kalita natychmiast udał się do chana z propozycją, że to on zaprowadzi porządek w Twerze. Dla Złotej Ordy było to korzystne, gdyż wciąż utrzymywało to wewnętrzne walki miedzy księstwami ruskimi. Kalita stłumił powstanie i w 1328 roku został wielkim księciem włodzimierskim.

Książę moskiewski prowadził też odpowiednią politykę wewnętrzną. Na terenie księstwa moskiewskiego nie prowadzono żadnych wojen, nie było też najazdów tatarskich, w skutek czego przybywali osadnicy z innych księstw, nadal intensywnie rozwijało się też rolnictwo i rzemiosło. Drogą kupna i różnych układów Kalita ostrożnie i nieznacznie, ale konsekwentnie zwiększał terytorium swojego państwa. Ważnym czynnikiem była również pomoc kościoła. Od 1299 roku metropolici kijowscy przebywali we Włodzimierzu nad Kalźmią. Kalita postarał się o przeniesienie siedziby metropolity do Moskwy. Uczynienie z niej stolicy religijnej i zatwierdzenie przywilejów cerkwi zapewniły książętom moskiewskim pomoc i poparcie z jej strony.

Władzę w Moskwie po Kalicie przejął jego syn Siemion Dumny. Większość książąt uznała prymat wielkiego księcia moskiewskiego, przeciwstawić próbował się jedynie Nowogród. Jednak pod groźbą wysłania wojsk książęta nowogrodzcy ustąpili. Za panowania Siemiona Dumnego przyłączono do Moskwy księstwo juriewskie. W 1353 roku Siemion Dumny zmarł w skutek zarazy, a władzę po nim przejął Iwan II Piękny, który kontynuował dotychczasową linię polityczną. Panowanie Iwana II Pięknego było dosyć krótkie, a następcą jego został małoletni syn Dymitr. Wobec małoletniości następcy tronu państwu groziło poważne niebezpieczeństwo. Pomocna okazała się wtedy cerkiew, która w osobie metropolity Aleksego uratowała Moskwę przed rozpadem. Dzięki działalności Aleksego Dymitr mógł kontynuować politykę przodków, uzyskują niezaprzeczalną przewagę wśród książąt ruskich. Próbował też zrzucić jarzmo tatarskie. Spowodowało to wielką wyprawę tatarską na Moskwę pod wodzą chana Mamaja. Zapewnił on sobie pomoc księcia riazańskiego Olega i wielkiego księcia litewskiego Jagiełły, jednak w momencie bitwy obaj sojusznicy zawiedli. Do decydującego starcia doszło 8 września 1380 roku na Kulikowym Polu. Początkowo Tatarzy uzyskali przewagę, jednak silne i niespodziewane uderzenie oddziałów przedtem ukrytych zadało Tatarom klęskę. Bitwa ta nie przyniosła wprawdzie Moskwie wyzwolenia, ale miała ogromne znaczenie moralne, bowiem było to pierwsze zwycięstwo Rusi nad Tatarami od 140 lat. Od tego momentu władza chanów tatarskich nad Rusią nieustannie słabnie. Jednak w dwa lata po bitwie na Kulikowym Polu chan Tochtamysz spalił Moskwę i zmusił Dymitra do ponownego płacenia daniny.

Po śmierci Dymitra jego następcą został Wasyl I. Na jego panowanie przypadł okres największej potęgi Litwy i dlatego ówczesne stosunki litewsko-ruskie mają duże znaczenie dla dalszego rozwoju Moskwy. Władysław Jagiełło i Witold zmierzali do maksymalnego scentralizowania zdobytych już ziem ruskich i do rozbicia Złotej Ordy, co w dalszej konsekwencji oznaczało opanowanie pozostałych ziem ruskich. Na tym tle doszło do sojuszu Jagiełły z Tochtamyszem, który poczuł się zagrożony przez nowe imperium mongolskie pod władzą Tamerlana. W 1395 roku Tamerlan rozgromił Tochtamysza i uderzył na ziemie ruskie. Wkrótce potem wyruszyła wyprawa litewska dzięki której Tochtamysz mógł utrzymać się na Krymie. Jednak w 1399 roku wojska polsko-litewskie dowodzone przez Witolda i wspomagane przez Tochtamysza poniosły klęskę pod Worsklą. Mimo to penetracja litewska w głąb ziem ruskich wciąż była kontynuowana, a w 1404 roku udało się nawet opanować Smoleńsk. Wasyl I musiał pogodzić się z utratą Smoleńska, ale przeciwstawił się próbom opanowania Pskowa. W 1408 roku ma jednak miejsce kolejna wyprawa chana tatarskiego Edygeja na Moskwę, która zakończyła się niepełnym sukcesem chana, gdyż musiał się on zadowolić tylko okupem.

Dużą słabością księstwa moskiewskiego był system przekazywania władzy. Wielcy książęta mianowicie począwszy od Iwana Kality, przekazywali władzę wraz z centrum państwa najstarszemu z synów, jednak wyposażali w odrębne dzielnice jego młodszych braci. W ten sposób tworzyła się znaczna liczba apanaży, których niezależność rosła zwłaszcza w okresie małoletniości wielkich książąt, stwarzając niebezpieczeństwo dla jedności państwa. Wystąpiło to szczególnie ostro po śmierci Wasyla I, kiedy to prawa do tronu jego małoletniego syna Wasyla II, zostały zakwestionowane przez brata Wasyla I, księcia Jerzego. Początkowo ochraniała Wasyla II opieka Witolda litewskiego, a rządy sprawowała matka Wasyla II Zofia, córka Witolda. Jednak po śmierci księcia litewskiego wybuchła wojna domowa, która ciągnęła się z przerwami przez 20 lat. Wielki książę był popierany przez mieszczaństwo moskiewskie i kler. Ostatecznie zwyciężyli zwolennicy centralizacji, a opozycyjni książęta dzielnicowi zostali wygnani.

Na okres rządów Wasyla II przypadają intensywne starania kurii rzymskiej o realizację unii obu kościołów. Sytuacja międzynarodowa była korzystna dla tej idei, gdyż słabnące cesarstwo bizantyjskie, zagrożone przez Turków gotowe było na duże ustępstwa, aby uzyskać pomoc. W przypadku zawarcia unii miałaby ona objąć także Ruś. W 1439 roku, mimo wielu przeciwności, na soborze we Florencji udało się zawrzeć unię obydwu kościołów. Dużym zwolennikiem unii był też metropolita kijowski Izydor. Jednak za sprawą Wasyla II nie uznano unii w księstwie moskiewskim, a synod biskupi obrał nowego metropolitę Jonasza. Oznaczało to całkowite usamodzielnienie się kościoła moskiewskiego.

Po odniesieniu ostatecznego zwycięstwa nad przeciwnikami Wasyl II postanowił rozprawić się z Nowogrodem. Po długim okresie walk Moskwa znalazła się u szczytu swoich możliwości, a zjednoczenie znacznej części ziem ruskich stało się możliwe nie tylko dzięki przezwyciężeniu tendencji odśrodkowych, lecz także dzięki pogłębiającemu się kryzysowi Złotej Ordy. Dzieło swoich poprzedników kontynuował następca Wasyla II Iwan III, a Moskwa stała się niekwestionowanym hegemonem wśród ziem ruskich.

Bibliografia:

1. 1. L. Bazylow, Historia Rosji, Wrocław-Łódź 1985.
2. 2. B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 2002.