Tutanchamon

Historia odnalezienia grobowca Tutenhamona, jest jednym z najbardziej znanych wydarzeń archeologicznych. W artykule opisano dokładnie całą tę historię.

Howard Carter przybył do Doliny Królów 28 października 1922 na sezon, który miał być jego ostatnim. Lord Carvaron - sponsor wykopalisk, zgodził się na jeszcze jedna, ostatnia, próbę odnalezienia grobowca poszukiwanego przez niego od roku 1907. Carter poznał swego sponsora, w 1906 kiedy jeszcze zarabiał na życie pracując jako przewodnik i malując akwarele dla turystów. Od tamtego czasu lord Carvaron wydal 205 tysiecy funtów (dzisiaj odpowiadałoby to ponad pól milionów dolarów) na jak do tej pory bezowocne poszukiwania. Doswiadczeni badacze twierdzili, ze nie ma tam juz, czego szukac, a wszystkie groby byly albo juz otwarte przez archeologów, albo spladrowane przez rabusiów. Carter jednak sie nie poddawal, wynajal robotników i sciagnl wyposazenie. Podczas wyprawy towarzyszyl mu równiez kanarek, w niedlugim czasie stal sie on pupilkiem pracowników i zastal ochrzczony mianem „Zlotego Ptaka”. Jak twierdzili czlonkowie zespolu, zapowiadal on powodzenie wykopalisk. 1 Listopada ze skompletowana ekipe Howard byl gotów do kopania. Trzy dni pózniej, gdy przybyl na teren prac powitala go niespotykana cisza robotników, zwykle rozmawiajacych przez caly czas pracy. Okazalo sie, ze maly chlopiec znalazl skalny stopien. Kontynuowano prace patrzac jak za pierwszym schodkiem wylania sie kolejnych szesnascie stopni prowadzacych prawie 4 metry ponizej poziomu wapiennej skaly, do korytarza dlugosci 8 metrów, na jego koncu znajdowalo sie zamurowane wejscie do grobu. Nad drzwiami wisialy nienaruszone pieczecie, które przetrwaly ponad 3200 lat. Natychmiast wyslano telegram do lorda Carvarona, który przybyl z Anglii. Nim jednak dotarl do Egiptu ponownie zasypano tunel i schody piaskiem dodatkowo pieczetujac je wielkim kamieniem - mialo to zabezpieczyc grobowiec przed spladrowaniem przez wspólczesnych rabusiów. Po przyjezdzie sponsora Carter byl gotów 5 wejsc do tajemniczego grobu. 26 listopada 1922 roku zdjeto pieczecie i po raz pierwszy od wieków czlowiek wkroczyl do swietego miejsca spoczynku faraona Tutenchamona. Przed wkraczajacym do komnaty ukazala sie w calej swej wspanialolci potega dawnego panstwa egipskiego. Jego wzrok padl na niewyobrazalne skarby. Chwile te Carter opisal slowami wspaniale oddajacymi donioslosc chwili; ?Kiedy moje oczy stopniowo przyzwyczajaly sie do swiatla powoli wylanialy sie z ciemnosci szczególy pomieszczenia, dziwne zwierzeta, posagi i zloto - wszedzie blask zlota. Na chwile - która pozostalym musiala wydal sie wiecznoscia - oniemialem z wrazenia, a kiedy lord Carnarvon, nie mogac juz dluzej wytrzymac, zapytal niecierpliwie: „...Czy pan co? widzi?...”, zdolalem jedynie wyszeptac: „...Tak, wspaniale rzeczy!...”. Carter niechetnie wycofal sie i powiekszyl otwór tak, aby wszyscy mogli zajrzec. W swietle latarek podziwiali cuda sztuki egipskiej, jakich nie widzial swiat. Grób zawieral cale posmiertne wyposazenie faraona potrzebne mu w zyciu posmiertnym. Wspaniale wyroby dawnych mistrzów: zlote loza, wyborny inkrustowany tron, rydwany, blisko 5 tysiecy wspanialych dziel sztuki, przedmioty wykonane ze zlota, kosci sloniowej i alabastru. Byly tam klejnoty, ozdoby, bron, posagi, figurki, meble. Ponad 30 skrzyn wypelnionych naczyniami, kosmetykami pierscieniami, tkaninami. W koszach wciaz jeszcze spoczywaly owoce i chleb, zas w naczyniach pozostaly slady wina... Jednak najbardziej ekscytujace skarby dopiero czekaly na odkrywców. W koncu przedsionka po obu stronach kamiennych drzwi stala para kamiennych posagów naturalnej wielkosci strzegacych szczatków króla. Centralne miejsce zajmowal sam wladca. W komorze grobowej znajdowaly sie 4 wewnatrzne kaplice, w których miescil sie kwarcytowy sarkofag, zawierajacy 3, jedna w drugiej(ostatnia ze szczerego zlota), antropoidalne trumny. Jego twarz przyozdobiona byla slynna maska. Grobowiec mial jeszcze jedno pomieszczenie - skarbiec, w którym zlozone byly kolejne przedmioty przeznaczone dla faraona. Opisujac te wydarzenia Howard stwierdzil, ze on i jego towarzysze przez chwile przygladali sie pierwszemu pomieszczeniu, po czym zamkneli wejscie i wycofali sie, aby móc dokonac oficjalnego odkrycia w obecnosci w?adz egipskich. Opowiesc ta jest w pelni zgodna z warunkami umowy z Egipska Sluzba Starozytnosci. Jednak w niepublikowanych wspomnieniach odnalezionych po latach w Metropolitan Museum dowiadujemy sie, ze Carter wraz ze swoimi przyjaciólmi spedzil cala noc w grobowcu podziwiajac jego piekno. Odkrycie to wywolalo wielkie poruszenie. Odnaleziony grób byl jedynym grobem faraona, jaki dotrwal do naszych czasów. Wspanialolci, jakie odkryto przy zmarlym królu byly ogromne nic, wiec dziwnego, ze wkrótce slyszal o nim caly swiat. Kim jednak byl za zycia czlowiek, którego imie 3200 lat po jego smierci bylo na ustach wszystkich ?

Czasy, w jakich przybyl na swiat byly jednym z najburzliwszych okresów w dziejach Egiptu. Wtedy to wlalnie panujacy faraon Amenhotep IV calkowicie zmienia oficjalna religie odrzucajac glównych bogów egipskich i przyjmujac za patrona kraju Atona, do tej pory bedacego drugorzednym bóstwem. Calkowicie zajety swa religia wladca nie rzadzil samodzielnie pozostawiajac nadzór nad panstwem ludziom, którzy sami potem zostali faraonami; Aja (Eje) - ?Ojcu boga? (byl on prawdopodobnie tesciem faraona) oraz generalowi Horemhebowi. Aby dobitnie zamanifestowac zmiane religii faraon - heretyk zmienia swe imie na „Enchaton”. Buduje on równiez wspaniale miasto, Achetaton i przenosi tam stolice panstwa. Tutenhamon urodzil sie zapewne w Achetaton. Jednak w latach swego dziecinstwa znany byl jako Tutanchaton, poniewal takie imie podkreslalo jego zwiazki z ukochanym bogiem faraona - heretyka. Jego ojcem byl Enchaton, matka natomiast drugorzadna zona faraona - Kija. Wczesne lata mlodosci Tutenchamon spedzil przyjemnie, jako nastepca tronu - oplywal w dostatki. Jednak szybka skonczyly sie dla niego blogie lata dziecinstwa. Pod koniec swego panowania Enchaton widzi wokól siebie samych spiskowców kwestionujacych jego wladze i sprzeciwiajacych sie jego nowej religii. Rozpoczal, wiec w calym kraju przesladowania wyznawców Amona - boga do tej pory stojacego na czele panteonu Egipskiego, zagrazajacych wedlug niego jego panowaniu i idealom nowego kultu. Kwitnacy kraj zaczal podupadal, pogarszala sie sytuacja panstwa zarówno wewnatrz jak i na zewnatrz granic. Nawet odtracona królowa, Nefretete zaprzestala walki o nowego boga widzac, ze doprowadza to dynastie do upadku. Gdy w 1334 r.p.n.e. zmarl Enchaton niepokoje w panstwie narastaly. Kaplani starych bogów palali zadza zemsty po tym jak podkopano ich autorytet i wyszydzono bóstwa, którym sluzyli. Niezadowolenie panowalo wsród zolnierzy, którzy pograzeni w bezczynnosci czekali na pierwsza iskre. Prosci chlopi czuli sie zdezorientowani, gdy caly ich dotychczasowy swiat stanal na glowie po zmianie religii. Harem i caly dwór spiskowal i knul intrygi. W chaosie, jaki zapanowal w kraju przez pewien czas wladal Smenchkare. Jednak i on niedlugo zmarl a w tej sytuacji jako pretendent do tronu pojawil sie Tutenchamon.

Byl on jeszcze wtedy malym dzieckiem, liczyl sobie 9 - 10 lat. Niewatpliwie jego kandydatura do tronu odpowiadala wszystkim zainteresowanym. Poniewaz byl malym chlopcem nie byl zdolny do rzadów i jednoczesnie byl bardzo podatny na sugestia. Rzeczywista wladze nad Egiptem musiano, do czasu pelnoletnosci faraona powierzyl komus innemu. Taka osoba byl zapewne najpotezniejszy dostojnik panstwa - Aja. Równiez Horemheb nie obawial sie zachwiania swojej pozycji na dworze, jako general wciaz zachowal by wladze nad wojskiem. Z kolei kaplani mogli liczyl na powrót starej religii, a tym samym wzmocnienie, raczej przywrócenie ich pozycji zachwianej przez Enchatona. Jego panowanie zapowiadalo uspokojenie wewnetrznych nastrojów w panstwie i przywrócenie spokoju, a tego Egipt potrzebowal najbardziej. Gdy wstepowal na tron nie bylo watpliwosci, ze koronacja odbedzie sie w Tebach.

Aby wzmocnil prawo Tutenchamona do korony ozeniono go z kilkunastoletnia ksiezniczka pochodzaca z królewskiego domu. Jego zona - Anchesenton byla jedna z córek Enchatona i królowej Neretere. I miala stac sie w niedlugim czasie jedna z bardziej wplywowych osób na dworze faraona, o czym swiadcza jej liczne wizerunki odnalezione w grobie meza. Czy malze?stwo darzylo sie miloscia ? Odpowiedzi moga dostarczyc liczne dziela sztuki, jakie znaleziono w grobie a wsród nich na pierwsze miejsce wysuwa sie tron. Na oparciu przedstawiona jest malzenska para, widac, ze jest o, dodrze. Zapewne darzyli sie uczuciem o ile artysci portretowi przedstawiali to, co widzieli a nie to, co mieli widziec. W takim wypadku niewatpliwym ciosem bylo dla nich urodzenie przez królowa dwójki martwych dzieci. Malzonka zapewne wspierala swego meza w swiecie palacowych intryg, który juz znala.

Koronacja Tutenchamona odbyla sie w 1333 r.p.n.e. a dzien w którym miala miejsce byl wielkim swietem. Mlody faraon zamieszkal w palacu swego ojca. W tym czasie Aja otrzymal tytul wezyra i rozpoczal rozmowy z kaplanami Amona. Sam wladca równiez aktywnie wprowadzal porzadek i przywracal stara religie. Przemawia za tym inskrypcja: ?Nieszczescia spadly na ten kraj. Oltarze bogów zniszczone, tak, ze odwrócili sie oni od tego kraju. „Wezwałem bogów i boginie, aby przybyli z pomoca, ale zaden z nich nie odpowiedzial. Dzialalem energicznie, aby odzyskal ich laska. Odnalazlem swiatynie lezace w gruzach, swiete miejsca zniszczone, ich dziedzince porosle chwastem.” W 3 roku swego panowania faraon zmienia swe imie z Tutanchaton - imie to wyrazalo czesc bogowi, Atonowi, na znane wszystkim doskonale: Tutenchamon. Juz sama zmiana imienia, w którym zgloska: „aton” (symbolizujaca Atona) zostala zmieniona na „amon” (odpowiadajaca bogowi Amonowi) dowodzi o powrocie do dawnej religii. Wtedy tez powraca ze swym dworem do Teb. Ludnosc podaza za nim pozostawiajac Achetoten na pastwe losu. Opustoszale miasto z uplywem czasu popadalo w ruine. Mury sie rozsypaly, rabusie spladrowali domostwa, budowle natomiast rozebrano wykorzystujac material do wzniesienia innych obiektów. Ku zadowoleniu kaplanów wielcy bogowie znów odzyskali wladze. Wyludnione swiatynie, zdewastowane w czasach przesladowania, ponownie napelnily sie gwarem ludzmi i ofiarami przez nich skladanymi. Wladca próbowal równiez ozywic rzemioslo i handel. Powoli powracaly czasy spokoju i stabilizacji wewnetrznej. Stela w Karnaku informuje, ze zbudowal nawet silna flote.

Jednakze równiez pozycja zagraniczna panstwa jako mocarstwa zostala zachwiana. U granic pojawil sie nowy konkurent - Hetyci. Zniszczyli oni panstwo mitannijskie, a nastepnie zaatakowali pozycje egipskie w Synaju i Palestynie. Z pomoca ksiazat Kadesz i Amuru udaje im sie podbil te tereny. Syryjscy ksiazeta wierni Egiptowi przez wiele lat blagali o pomoc, jednak poprzednicy wladcy byli glusi na te wolania. Reakcja nastapila dopiero wtedy, gdy do kraju przybyli uciekinierzy scigani przez Beduinów. Zadanie przywrócenia porzadku powierzono Horemhebowi. General szybko uporal sie z problemami jednak uczynil to powierzchownie, poniewaz dluzsza interwencja oznaczalaby uwiklanie panstwa w powazny konflikt zbrojny, a na to Egipt w obecnej sytuacji nie mógl sobie pozwolic. Faraon i caly dwór pilnie sledzili sytuacje zagraniczna. Czesto przyjmowano poselstwa z Babilonu (jego król obawial sie wzrostu potegi swojego sasiada - Asyrii), ustalano zasady handlu pomiedzy dwoma królestwami. Niestety Tutenchamonowi nie bylo dane panowac dlugo zmarl w 1323 r.p.n.e, pomiedzy szesnastym a dwudziestym rokiem zycia. W kraju zapanowal wielki smutek. Niezwlocznie przystapiono tez do odprawiania rytualów pogrzebowych. Kaplani rozpoczeli balsamowanie zwlok zgromadzono skarby i wykonczono grobowiec. Do wielkiego przepychu grobowca przyczynili sie równiez kaplani wdzieczni za przywrócenie swej religii obdarowali faraona. Po odprawieniu uroczystosci pogrzebowych zapieczetowano grób. Mijaly lata i ciemnosc pochlonela imie i pamiec o wladcy zwanym kiedys Tutenchamonem. Okolo roku 1140 p.n.e. robotnicy, którzy przygotowywali grób dla Ramzesa VI - jednego z nastepców Tutenchamona. Wyrzucajac gróz z nowo drazonych korytarzy, sami o tym nie wiedzac, zasypali wejscie do malego zapomnianego grobu. Zapewne to zdarzenie uchronilo pochówek faraona przed rabusiami, jacy na przestrzeni dziejów okradali groby wielkich Egipcjan. Dopiero po przeszlo 3000 lat archeolog Howard Carter przywrócil swiatu Tutenchamona.

W kilka tygodni po odkryciu w Dolinie Królów zaroilo sie jak w ulu. Sprowadzono srodki do konserwacji i pakowania, urzadzono laboratorium i ciemnie fotograficzna, budowano tez budki dla strazników, pojawily sie równiez cale rzesze reporterów i fotoreporterów. Carter organizowal ekipe swiatowej slawy ekspertów, naukowców i specjalistów od konserwacji zabytków. Porzadkowanie skarbów znalezionych w grobie wymagalo niezwyklej cierpliwosci i starannosci. Juz pierwsze ogledziny wykazaly, ze wiele przedmiotów zachowalo sie w bardzo zlym stanie (sandal wygladajacy jak nowy rozpadl sie przy pierwszym dotknieciu). Wydawalo sie, ze nie ma konca skarbom, jakie wydobywaly sie z wnetrza grobu. Oczyszczenie samego przedsionka trwalo siedem tygodni. Czas plynal, otwarcie grobowca zniszczono sterylna atmosfere panujac? w jego wnetrzu. Dni a nawet godziny czynily wieksze szkody zabytkom niz setki lat, podczas których lezaly bezpiecznie wewnatrz komnat. Stopniowo zblizano sie do tego, co Carter nazwal „decydujacym momentem”. 17 lutego 1923 roku lord Carnarvon i Howard Carter zgromadzili grupke urzedników na wielkiej premierze. Tego dnia wkroczono do komory grobowej Tutenchamona. Zgromadzeni staneli przed czyms, co wygladalo jak zlota sciana - lsniacym bokiem wielkiej kaplicy przypominajacej mauzoleum. Minal rok zanim Carter mógl otworzyc trzy nastepne kaplice. Te niezwykle dziela sztuki byly umieszczone jedno w drugim i skladaly sie z pozlacanych paneli dekorowanych scenami religijnymi. Rozcinajac sznury z pieczeciami na ostatnich drzwiach chroniacych miejsce spoczynku faraona, Howard powoli otworzyl wrota. Ujrzal kolosalny sarkofag z zóltego kwarcytu, nietkniety - taki jak pozostawili go starozytni. Aby mozna go bylo odpowiednio zbadac nalezalo rozebrac kaplice. Zadanie okazalo sie niezwykle trudne; zewnetrzna kaplica niemal calkowicie wypelniala komore. W waskiej przestrzeni pomiedzy kolejnymi kaplicami znajdowalo sie wiele przedmiotów zlozonych przez kaplanów. Musial minac kolejny rok, zanim Carterowi i jego ekipie rozmontowac kaplice i uzyskac warunki do zbadania sarkofagu. Kiedy, przy pomocy przemyslnego systemu bloków, uniesiono wieko ukazala sie drewniana, pozlacana trumna w ksztalcie zmarlego faraona. Twarz stanowila doskonaly portret, wykonana z czystego zlota z krysztalowymi oczami. Dlonie byly skrzyzowane na piersi a trzymal w nich egipskie symbole wladzy; bicz i zakrzywione berlo. Jednak trumna byla za duza. Do pierwszej trumny dopasowana byla druga. Carter opisal ja tymi slowami: ?najpiekniejszy przyklad starozytnej sztuki trumiennej, jaki kiedykolwiek widziano?. Wykonana byla z pozlacanego drewna, inkrustowana róznokolorowym szklem: niebieskim czerwonym i turkusowym. I wewnatrz tej trumny znajdowala sie kolejna, tym razem ostatnia, zdobily ja zasuszone kwiaty zostawione przez zalobników, cala byla zaslonieta plótnem. Po odwinieciu materialu ukazal sie zaskakujacy widok. Wewnatrzny sarkofag wykonany byl w calosci z grubej zlotej blachy (?absolutnie niewiarygodnej ilosci czystego kruszcu?).

W koncu mozna bylo przystapic do zbadania doczesnych szczatków faraona. Na jasnym tle plóciennych bandazy blyszczala naturalnej wielkosci maska króla. Wykonana przez starozytnych rzemieslników z arkuszy zlotej blachy, wypolerowana powierzchnia byla inkrustowana kwarcem obsydianem i szklem. Cialo wladcy spowijalo 30 warstw bandazy a pomiedzy nimi znajdowal sie zelazny nóz - niezwykly skarb dla faraona sprzed epoki zelaznej. Dokladnym badaniem doczesnych szczatków Tutenchamona zajal sie profesor anatomii E. Derry. Monarch mial okolo 165 centymetrów wzrostu. Na podstawie badan stwierdzono, ze zyl 16 lub 17 lat jednak niewykluczone, ze dozyl 22 lat. Nie wiemy czy zmarl smiercia naturalna czy go zamordowano. Derry stwierdzil, ze przyczyna smierci byla gruzlica lub inna, w tym czasie smiertelna choroba. Jednak badania przeprowadzone w 1968 roku z wykorzystaniem tomografii komputerowej wykryly obecnosc w tylnej czesci glowy rozleglego krwiaka wewnatrzczaszkowego, który byl zapewne bezposrednia przyczyna smierci. Jak powstal ? Byc moze podczas nieszczesliwego wypadku np. podczas jazdy rydwanem. Naukowcy Amerykanscy stwierdzili, ze powstal w skutek uderzenia (krawedzia reki) w tyl glowy. Wskazywaloby to, wiec na morderstwo.

Grobowiec Tutenchamona nie zawieral zadnych tekstów historycznych ani papirusów religijnych. Nie poszerzyl, wiec naszych informacji a wydarzeniach, jakie mialy miejsce w czasie panowania w?adcy.

Wszystkie wydarzenia z Doliny Królów korespondowala prasa. Odkrycie grobowca Tutenchamona stalo sie miedzynarodowa sensacje i wkrótce miejsce wykopalisk zaczelo przypominac targowisko. Wprost roilo sie od dziennikarzy. Carter byl oblezony przez reporterów, zasypywany listami i telegramami. Nawet Hollywood uleglo mani Egiptu i faraonów proszac o prawo do nakrecenia filmu a przemysl odziezowy wystapil z projektem ekskluzywnej kolekcji strojów inspirowanych Tutenchamonem.

Wytworem mediów jest równiez slynna na caly swiat: „Klatwa Faraona”. Poczatek jej dala smierc lorda Carnarvona zmarlego w nocy z 5 na 6 kwietnia 1923 z powodu zakazenia jakie wdalo sie po ukaszeniu komara. Wiosna tego roku gazety na calym swiecie doniosly o odkryciu wewnatrz grobowca inskrypcji; „Niechaj smierc na raczych skrzydlach dosiegnie tego, kto naruszy grób faraona.” Jako pierwsza ofiare klatwy podawano wlasnie lorda Carnarvona. Od tej pory gazety przescigaly sie w wynajdowaniu kolejnych ?ofiar? klatwy. A informacje o smierci osoby w jakikolwiek sposób zwiazanej z grobem Tutenchamona obiegaly caly swiat „zapisane na konto” faraona mszczacego sie z za grobu.: Rok pózniej podczas podrózy do Luksoru smierc zabrala brytyjskiego radiologa Reeda, robiacego zdjecia trumnie. Wkrótce zmarla zona lorda podobno przez ukaszenie owada. W nastepnych latach z róznych przyczyn - od obledu po zawal serca, zmarlo ponad 20 osób Mówiono równiez, ze w chwili wejscia do grobowca w calym Kairze zgaslo swiatlo a kanarek towarzyszacy wyprawie zostal pozarty przez kobre.. Podawano rózne hipotezy, które mialy wyjasni? tajemnicza klatwe. Najpopularniejsza mówi, ze grobowce spryskiwano truciznami, mialy byc one zabójcze, jesli zostaly wchloniete przez organizm wraz z powietrzem. Prawda jest, ze przy pracach archeologicznych wskazane jest noszenie masek chirurgicznych, aby zabezpieczyc sie przed wirusami i bakteriami, jakie moga znajdowac sie w mumii. Po dostaniu sie do organizmu moga sie, na skutek wilgoci i ciepla ozywic, a choroba przez nie wywolana jest w stanie w skrajnych przypadkach doprowadzic do smierci. Nie jest to klatwa, lecz realne zagrozenie. Zjawisko to znali juz od dawna rabusie; aby sie przed nim zabezpieczyc robili otwór w scianie by wpuscic swieze powietrze. Jednak wszystkie te wydarzenia pasowaly w powszechnym odbiorze do obrazu starozytnego Egiptu jako krainy tajemnic, mitów i zagadek. Prasa nie wahajac sie umieszczala je na czolówkach gazet. O strasznej klatwie najlepiej jednak swiadcza informacje dotyczace ekipy badaczy grobowca i samego faraona; z 26 osób obecnych przy otwarciu grobowca 6 zmarlo w ciagu 10 lat majac mlodosc juz za soba. Otwarcie samego sarkofagu z mumia wladcy obserwowalo 22 osoby z przez dziesiec lat smierc dosiegla 2. Wsród 10 osób asystujacych przy odwinieciu mumii do roku 1634 nie zmarla zadna. Carter odkrywca i glówny profanator grobu faraona zmarl majac 66 lat 2 marca 1939 roku. Z kolei czlowiek, który dopuscil sie ostatecznego zbeszczeszczania zwlok przeprowadzajacy sekcje na zwlokach wladcy zyl jeszcze przez 46 lat i zmarl 1969 roku majac 87 lat. A napis, który spowodowal takie poruszenie ? - Naprawde nie istnial. Sam wladca stal sie bohaterem licznych ksiazek artykulów naukowych, filmów i innych prac. Jego imie stalo sie jednym z najbardziej znanych imion faraonów. Poruszal i wciaz porusza wyobraznie rzeszy osób na calym swiecie. Wspaniale skarby znalezione w jego grobie pokazaly calemu swiatu wielkosc antycznego Egiptu. Osiagnal równiez najwieksze pragnienie wladców starozytnego Egiptu. Jego imie przetrwalo wieki czyniac go tym samym niesmiertelnym. Zadziwiajace jest jednak to, iz osiagn? to poprzez profanacje najwiekszej, w oczach Egipcjan swietosci - jego grobu i ciala, ograbiono go ze skarbów i zbezczeszczono zwloki, uczynilo go to jednak znanym na caly swiat ozywajac w swej chwale na nowo. Podczas gdy lezac w otoczeniu cudownych przedmiotów, zabalsamowany przez kaplanów z najwieksza starannoscia, lezal w swym grobie nieznany nikomu - martwy w najstraszniejszym tego slowa znaczeniu.

Nie mozemy zapomniez, ze wsród calego przepychu, bogactwa i wladzy byl 39 zwyczajnym dzieckiem. Przekomarzal sie z siostrami, bawil sie i lowil ryby w nilu. Jak kazdy nastolatek miewal zapewne wybryki, na które starsi patrzyli z przymruzeniem oka. Byl on przede wszystkim mlodym czlowiekiem wplatanym w wir palacowych intryg i walke o wladze.