Wojna trzydziestoletnia (1618–1648). Protestanci kontra katolicy

Za panowania następców Karola V, Ferdynanda I (1556-1564) i Maksymiliana II (1564-1576) protestantyzm rozszerzył się w całych Niemczech i w Austrii, w związku z czym - głównie pod wpływem jezuitów - wzmogła się reakcja katolicka (kontrreformacja). Opierała się ona przede wszystkim na Habsburgach oraz książętach bawarskich i zagrażała stanowisku książąt protestanckich w Rzeszy. Ciągłe napięcia na tle religijnym doprowadziły do wybuchu wojny trzydziestoletniej.

Tło historyczne

Karol V pod Mühlbergiem – obraz Tycjana

W 1555 r. w Augsburgu zawarty został traktat pokojowy pomiędzy cesarzem Karolem V, a niemieckimi protestanckimi książętami (Niemcy wówczas były podzielone na wiele odrębnych księstw). Kończył pierwszy okres wojen religijnych. Wprowadzał zasadę cuius regio, eius religio (czyj kraj, tego religia). Oznaczała, że panujący mogli swobodnie wybierać wyznawaną przez siebie religię. Poddani musieli podporządkować się preferencjom religijnym panujących w obrębie danego księstwa. To też powodowało migrację wyznawców religii do innych krajów niemieckich, zgodnie ze swoimi przekonaniami religijnymi.

Mimo zawartego pokoju Habsburgowie podejmowali starania do zahamowania reformacji. Ze względu na naruszenia postanowień pokoju przez Habsburgów protestanci zawiązali w 1608 r. Unię Protestancką, by w jej ramach reprezentować swoje interesy. To nie zapobiegło ciągłym prześladowaniom protestantów przez Habsburgów, którzy prezentowali dużą gorliwość religijną. Nota bene w krajach prrotesntackich dochodziło do prześladowań katolików. To wszystko powodowało ciągłe napięcia, które ostatecznie przerodziły się w wojnę trzydziestoletnią.

Liga Katolicka i Unia Protestancka

Panowanie cesarza Rudolfa II (1567-1612) wychowanka jezuitów, którzy byli jego doradcami. Reakcja katolicka w Niemczech. Narastał coraz większy antagonizm między protestantami i katolikami. Katolicy zaczęli z powodzeniem wypierać wpływy protestanckie z okręgów nadreńskich, a nawet przenikać do północno-zachodnich Niemiec. Jezuici objęli swoją działalnością Czechy, ich ostoją stała się katolicka Bawaria.

hrabia Johan von Tilly

W 1608 zawiązano protestancką unię obronną. W celu przeciwstawienia się reakcji katolickiej książęta protestanccy utworzyli Unię Protestancką (Unię Ewangelicką) z elektorem Palatynatu Reńskiego Fryderykiem na czele. Do Unii przystąpili: landgraf haski, elektor brandenburski oraz kilkanaście miast cesarskich.

W 1609 utworzono Ligę Katolicką. W odpowiedzi na utworzenie Unii Protestanckiej książęta katoliccy zawarli przymierze obronne pod nazwą Ligi Katolickiej, z księciem bawarskim Maksymilianem na czele. Liga zawiązana była z cesarzem, hiszpańskimi Habsburgami i z papieżem. W dziedzinie wojskowej lidze przewodził doświadczony dowódca hrabia Johan von Tilly. Wrogie stosunki między obydwoma obozami groziły wojną już w 1610 r. Odsunęła je na pewien czas niespodziewana śmierć króla Francji Henryka IV, na którego pomoc liczyli członkowie Unii.

Rudolf II pod wpływem ostrej opozycji sejmu czeskiego zatwierdził stanom czeskim wolność religijną i przywileje stanowe. Stany otrzymały prawo wybierania trzydziestu defensorów (obrońców) głównie dla obrony wolności religijnych. To ustępstwo Habsburgów okazało się jednak krótkotrwałe. Zarówno cesarz Rudolf II jak i jego następca Maciej Habsburg nadal ograniczali prawa Czechów. Jednocześnie sytuacja gospodarcza Czech stawała się coraz cięższa. Handel i przemysł znalazły się w upadku, co było odbiciem nie tylko niepomyślnej w tym czasie ogólnej sytuacji w środkowej i wschodniej Europie, ale również szkodliwej, antyczeskiej polityki habsburskiej. Ucisk polityczny pogłębiał kryzys w Czechach.

1618-1620 Pierwszy okres wojny trzydziestoletniej - wojna czeska

Defenestracja praska

W Pradze wybuchło powstanie (1618 r.) spowodowane naruszeniem zobowiązań cesarskich i obawą przed objęciem władzy (na wypadek śmierci cesarza Macieja) przez jego krewnego Ferdynanda wychowanka jezuitów znanego ze swej nienawiści do innowierców. Czesi powołali rząd tymczasowy złożony z 30 dyrektorów, a królem wybrali Fryderyka V, elektora Palatynatu przywódcę Unii Protestanckiej. Książęta protestanccy nie udzielili Czechom spodziewanej pomocy, a Fryderyk zwany szyderczo „królem zimowym” (panował w Czechach jedną zimę 1619-1620). Okazał się władcą zupełnie nieudolnym.

1620 Bitwa pod Białą Górą

8 listopada 1620 r. doszło do decydującej bitwy pod Białą Górą (w pobliżu Pragi), w której dowódca wojsk Ligi Katolickiej hrabia Tilly zupełnie rozbił wojska czeskie. Fryderyk schronił się w Holandii. Palatynat zajęła posiłkująca cesarza armia hiszpańska oraz wojska ligi. W latach 1621-1623 wojska Unii Protestanckiej zostały ostatecznie rozbite. W Czechach zaczęły działać specjalne sądy skazujące przywódców powstania. Doszło do pacyfikacji Czechów, Habsburgowie z całą stanowczością zaczęli rozliczać pokonanych.

Zapadały liczne wyroki śmierci, nakładano wysokie grzywny. Szlachta czeska prawie w 3/4 utraciła swe posiadłości (skonfiskowane oddano Niemcom). Do Czech napłynęli cudzoziemcy. Niemieccy urzędnicy zastępowali administrację czeską, a język niemiecki stał się językiem urzędowym. Rozpoczęła się germanizacja kraju i tępienie kultury czeskiej, systematyczne niszczenie husyckiej literatury i źródeł archiwalnych. Czechy na kilka wieków przekształciły się w ujarzmioną prowincję. Fryderyka skazano na banicję, a Palatynat otrzymał - wraz z godnością elektora - przywódca ligi Maksymilian, książę bawarski. Po śmierci cesarza Macieja, jego następcą w 1619 r. został Ferdynand II Habsburg.

1625-1629 Drugi okres wojny trzydziestoletniej - wojna duńska

Albrecht von Wallenstein

Na zwycięstwa i wzrost potęgi Habsburgów szybko zareagowało kilka państw Europy Zachodniej. W grudniu 1625 r. z inicjatywy kardynała Richelieu Anglia, Holandia i Dania zwarły sojusz w obronie pozbawionego władzy Fryderyka skierowany przeciw austriackim i hiszpańskim Habsburgom. Richelieu dążył do tego sojuszu z obawy przed Habsburgami, którzy mogliby zagrozić interesom Francji.

Król duński Chrystian IV subsydiowany przez Anglię i Holandię wkroczył na czele armii do Niemiec i połączył się z wojskami protestanckimi książąt północnoniemieckich. Ferdynand II oddał dowództwo na swoimi wojskami w ręce zniemczonego arystokraty czeskiego Albrechta von Wallensteina wybitnego wodza, który stawił do dyspozycji cesarza także swoją dwudziestotysięczną armię najemną, świetnie wyszkoloną i zdyscyplinowaną. Tilly i Wallenstein rozbili armię Unii Protestanckiej i zadali klęskę królowi Danii.

Ten etap wojny zakończono w maju 1629 r. Wówczas podpisano pokój w Lubece. Chrystian IV uzyskał zwrot zajętych terytoriów duńskich, w zamian za co wyrzekł się interwencji w wewnętrzne sprawy Niemiec. Z kolei Wallenstein w nagrodę za zwycięstwo otrzymał Księstwo Meklemburskie oraz tytuł generalissimusa.

1630-1635 Trzeci okres wojny trzydziestoletniej - wojna szwedzka

Mapa działań wojny trzydziestoletniej / fot. CC-BY-SA 3.0

Zwycięstwo Habsburgów (1625-1629) i klęska protestantów zaniepokoiły Szwecję strzegącą swoich wpływów w rejonie Morza Bałtyckiego. Wobec tego, 4 lipca 1630 r., król szwedzki Gustaw Adolf wylądował ze swoją armią na Pomorzu. Nowego wroga Habsburgów poparł subsydiami pieniężnymi kardynał Richelieu. Książęta protestanccy w obawie przed cesarzem zachowali neutralność. Gustaw Adolf zmusił jednakże do współdziałania elektora brandenburskiego i kilku pomniejszych książąt.

Zdobycie i spalenie przez wojska ligi w maju 1631 r. Magdeburga przeciwstawiającego się wykonaniu edyktu restytucyjnego (1629 r.) sprawiło, że również elektor saski połączył się ze Szwedami. W dniu 17 października 1631 r. Gustaw Adolf zadał Tilliemu druzgocącą klęskę pod Breitenfeld (koło Lipska) i zajał znaczną część Niemiec środkowych i południowych. Cesarz ponownie powierzył dowództwo Wallensteinowi.

Gustaw Adolf podczas bitwy pod Breitenfeld

Następnie w dniu 16 listopada 1632 r. Gustaw Adolf przeciwdziałając ofensywie Wallensteina w Saksonii zaatakował go pod Lutzen. Bitwa zakończyła się zwycięstwem Szwedów, lecz król Szwecji zginął na polu walki. Wallenstein snując plany pacyfikacji Niemiec rozpoczął tajne pertraktacje z książętami protestanckimi i Szwedami. Cesarz uznał go za buntownika pozbawił dowództwa i rozkazał ująć. Ostatecznie 25 lutego 1634 r. Wallenstein został podstępnie zamordowany w twierdzy Cheb (Eger).

Karta odwróciła się 6 października 1634 r., gdy  armia cesarska zadała Szwedom klęskę pod Nordlingen zmuszając ich do opuszczenia południowych Niemiec. Po tej bitwie, 30 maja 1635 r., zawarto pokój w Pradze. Jego stronami był cesarz oraz protestanckimi książętami.

Zgodnie z jego postanowieniami zawieszony książęta Meklemburgii i Pomorza odzyskali swe władztwa. Jednakże odtąd niemieckie armie miały walczyć przeciwko Szwedom wspólnie i pod dowództwem cesarza.

1635-1648 Czwarty okres wojny trzydziestoletniej - wojna szwedzko-francusko-niemiecka

Bitwa pod Rocroi

Francja, która znalazła się w 1635 r. w stanie wojny z Habsburgami hiszpańskimi i przystąpiła - wbrew względom wyznaniowym, a powodując się racją stanu - do wojny po stronie Szwedów, mając po swojej stronie jako sprzymierzeńców: Holandię, Sabaudię, Wenecję, Siedmiogród.

W ciągu kilku lat wojna toczyła się na terytorium Niemiec, Hiszpanii, Belgii, Włoch i po obu brzegach Renu. Początkowo ze względu na niezbyt trwały skład koalicji i nieskoordynowane działania żadna ze stron nie uzyskiwała zdecydowanej przewagi. Dopiero na początku lat czterdziestych już po śmierci Richelieu zwycięstwo zaczęło przechylać się na stronę Francji i Szwecji.

W 1643 r. Francuzi, którzy odnieśli pierwsze wielkie zwycięstwo nad Hiszpanią pod Rocroi i zdobyli Alzację. W 1645 r. Szwedzi rozbili wojska cesarskie w pobliżu Jankowa w Czechach. W 1646 r. połączona armia francusko-szwedzka wkroczyła do Bawarii. Następnie w 1648 r. po bitwie pod Zusmarshausen Habsburgowie zostali wyparci z Czech. Dołączenie Francji do wojny po stronie protestantów przechyliło szalę zwycięstwa na koalicję antyhabsburską.  Dlatego cesarz Ferdynand III, następca Ferdynanda II, nawiązał rokowania pokojowe.

Pokój westfalski 1648 r.

Pokój westfalski wg obrazu Gerarda Terborcha

W 1648 r. zawarto pokój westfalski (w Osanbruck ze Szwedami i w Munster z Francuzami). Szwecja uzyskała Pomorze Zachodnie ze Szczecinem i wyspą Rugią, miasto Wismar wraz z portem, arcybiskupstwo Bremę i biskupstwo Werden, a tym samym ujścia wielkich rzek: Odry, Łaby i Wezery oraz kontrybucję w wysokości 5 milionów talarów, stała się członkiem Rzeszy Niemieckiej.

Francja otrzymała Alzację (bez Strasburga) oraz potwierdzenie swych praw do Lotaryngii (miasta Metz, Toul i Verdun). W Niemczech powiększyła swoje posiadłości Brandenburgia, do której przyłączono wschodnią część Pomorza Zachodniego, arcybiskupstwo magdeburskie i kilka innych okręgów. Saksonia uzyskała Łużyce, a Bawaria Palatynat Górny z godnością elektorską. Syn „króla zimowego” (1618-1620) otrzymał Palatynat Dolny (Reński) jako ósme elektorstwo. Książętom cesarstwa przyznano prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej z zastrzeżeniem, by nie była skierowana przeciw cesarzowi.

Nad wykonaniem warunków pokoju miały czuwać Francja i Szwecja, co dawało im możność ingerowania w wewnętrzne sprawy Rzeszy.

Rzesza Niemiecka jako państwo utraciła w Europie znaczenie polityczne. Wojna spowodowała zastój gospodarczy Niemiec. Liczba ludności Rzeszy zmniejszyła się do jednej trzeciej (np. w Czechach z 3 milionów do 780 000). Na terenach objętych wojną upadły rolnictwo, rzemiosło i handel. Ogólny upadek kultury sprzyjał rozpowszechnianiu się ciemnoty i zabobonu, czego przejawem były procesy o czary. W pokoju westfalskim uzyskały uznanie jako niepodległe republiki - Związek Szwajcarski i Holandia. Natomiast wojna francusko-hiszpańska zakończyła się dopiero w 1659 r., podpisaniem pokoju pirenejskiego.

Bibliografia:

1. S. Arnold, W. Kurkiewicz, A. Tatomir, W. Żurkowski, Dzieje Świata, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1976.
2. Z. Wójcik, Historia Powszechna XVI-XVII wieku, PWN, Warszawa 1991