Wojna o niepodległość Algierii

Algieria należała do najstarszych posiadłości francuskich, jej podbój rozpoczął się w 1830 r., a już w 1873 r. otrzymała status kolonii. Poczucie wspólnoty narodowej zaczęło się budzić w Algierii w latach dwudziestych XX wieku

Federacja Radców Muzułmańskich, która powstała w 1930 roku, nawoływała do integracji z Francją na równoprawnych warunkach. Odrzucenie przez rząd francuski planu Bluma-Violleta, który przewidywał nadanie obywatelstwa francuskiego Algierczykom, spowodowało falę protestów przeciwko osadnictwu i administracji francuskiej. Lata poprzedzające wybuch II wojny światowej charakteryzowały się rosnącym nacjonalizmem arabskim. 22 grudnia 1942 roku grupa Algierczyków pod przewodnictwem Ferhata Abbasa zwróciła się do Francuzów i aliantów z memorandum, w którym domagała się ustanowienia w Algierii po wojnie zgromadzenia konstytucyjnego. W związku z pełną rezerwy postawą Francuzów w 1943 roku Algierczycy ogłosili Manifest ludu algierskiego, w którym domagali się natychmiastowych reform. Francuska administracja odrzuciła postulaty manifestu. W następnych latach sytuacja się zaostrzała, w maju 1945 roku doszło do buntu w Satif, który został stłumiony, aresztowano Ferhata Abbasa.

Krokiem w kierunku unormowania sytuacji w Algierii było nadanie jej konstytucji 20 września 1947 roku, która dawała wszystkim obywatelom Algierii obywatelstwo francuskie, prawo głosu oraz zrównała na płaszczyźnie urzędowej języka arabskiego. Niestety konstytucja ta nigdy nie weszła w życie w całości.

Arabscy nacjonaliści zawiązali tzw. Ruch na Rzecz Triumfu Wolności Demokratycznych (MTLD) z własną organizacją bojową tzw. Tajna Organizacja (OS). Celem jej było zbieranie broni, pieniędzy i tworzenie struktur administracyjnych na terenie całej Algierii w celu przygotowania powstania. Dwa lata później organizacja ta przeprowadziła terrorystyczny atak na Oran. Akcja ta spowodowała wykrycie spisku i aresztowania jego przywódców.

W marcu 1954 roku dziewięciu byłych członków OS utworzyło Rewolucyjną Rade Jedności i Działania (CRUA), której celem było szybkie przygotowanie powstania przeciwko Francuzom. Datę wybuchu powstania wyznaczono na 1 listopada 1954 roku. Liczono, że w związku z Świętem Zmarłych będzie zmniejszona czujność i liczebność policji. Celem ataku miały być przede wszystkim obiekty użyteczności publicznej, francuscy żołnierze i żandarmeria oraz muzułmańscy kolaboranci.

Po wybuchu powstania Rewolucyjna Rada Jedności i Działania zmieniła nazwę na Narodowy Front Wyzwolenia (Front de Liberation Nationale-FLN), a siły zbrojne otrzymały miano Narodowej Armii Wyzwoleńczej (Arme de Liberation Nationale-ALN). Walki toczyły się w miastach jak i na prowincji, mając przede wszystkim partyzancki charakter. W stolicy kraju podjęto próbę wysadzenia radiostacji, ale ładunek nie eksplodował. Próba zniszczenia zapasów paliwa także zakończyła się fiaskiem. Także ataki na posterunki policji i żandarmerii zakończyły się niepowodzeniem.

Reakcja Paryża była szybka, na zewnątrz Francuzi przedstawiali wydarzenia jako nic nie warte akty bandytyzmu. Jednocześnie wysłano do Algierii bataliony spadochroniarzy i specjalne oddziały policyjne. Premier francuski Pierre Mendes-France oświadczył, że departamenty algierskie stanowią nieodłączną część Francji.

W początkach 1955 roku władzę we Francji przejęła prawica, obalając rząd Mendesa-France’a. Nowy premier Edgar Faure uważał, że wydarzenia w Algierii są wynikiem działalności grupki osobników „wyjętych spod prawa”. Aby opanować sytuację postanowiono wprowadzić stan wyjątkowy i dać władzom rozległe uprawnienia. Władze francuskie w Algierii uzyskały prawo do dowolnego ograniczania swobody poruszania się ludności cywilnej, administracyjnego stosowania aresztu domowego, przymusowego osiedlania, cenzurowania prasy, do wprowadzenia sadów wojenny i aresztowania bez nakazu sądowego. Wzmocniono również 10 okręg wojskowy obejmujący Algierię i Saharę.

Zbrojna rebelia rozwijała się przez cały rok 1955, obejmując tereny na wschodzie między Batną, Biskirą i Tabassą, na północy między Konstantyną, Boną, Philippeville i portem Bidżają, oraz całą Kabylię aż po przedmieścia Algieru, a na zachodzie między Oranem, Tlimsanem i Saidą. Zasięg i rozmiary powstania były jednak ograniczone i nie mogły realnie zagrozić władzy francuskiej. Do jednej z większych akcji partyzanckich doszło 20-22 sierpnia 1955 roku w rejonie północnej Konstantyny.

Stosunek społeczności międzynarodowej do tych wydarzeń był różny. Najbardziej pozytywnie nastawione były do powstania państwa regionu. W kwietniu 1955 roku obserwatorzy FLN, znajdujący się w składzie delegacji Maghrebu razem z reprezentantami Maroka i Tunezji, brali udział w konferencji państw Afryki i Azji w Bandungu. Takie państwa jak Irak, Liban, Birma, Egipt, Liberia, Iran i Libia wystąpiły do sekretarza generalnego ONZ Daga Hammarskjolda z wezwaniem, by położył kres przelewowi krwi w Algierii. 22 września odrzucono wniosek o wpisanie problemu algierskiego do porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego ONZ, ale tydzień później większością głosów zmieniono decyzję. Francuski minister spraw zagranicznych oświadczył, że rząd francuski uzna za „bezprawne i niebyłe” wszelkie zalecenia Zgromadzenia Ogólnego w sprawie Algierii.

W styczniu 1956 roku nastąpiła zmiana władz w Paryżu. Na czele nowego rządu stanął Guy Mollet, który zapowiedział przywrócenie porządku i pokoju w Algierii, ale jednocześnie nie zgadzał się na jakąkolwiek niezależność lub nawet autonomie tego kraju. Nowym generalnym gubernatorem Algierii został Robert Lacoste, a liczbę żołnierzy francuskich zwiększono do 160 tysięcy.

W związku z sukcesami rebeliantów algierskich, którzy zaczęli tworzyć zręby własnej administracji na terenach wolnych od kontroli francuskiej, zwiększono liczbę żołnierzy francuskich do 400 tysięcy.

Na sierpień 1956 roku powstańcy zwołali konferencję w Soummam, która rozpoczęła się 20 sierpnia, a 5 wrześnie przyjęto tak zwaną platformę soumamamską, która wytyczała socjalistyczną przyszłość algierskiej republiki. Zawierała ona również program terrorystycznej ofensywy w Algierii. W trakcie konferencji powołano do życia Komitet Koordynujący i Wykonawczy (Comite de Coordination et d’Execution-CCE) i Narodową Radę Republiki Algierskiej (Conseil National de la Revolution Algerienne-CNRA).

W marcu 1956 roku doszło do spotkania w Kairze Christiana Pineau, wysłannika premiera francuskiego, z przedstawicielem FLN Mohammedem Khiderą. Strona francuska deklarowała zawieszenie broni, wolne wybory i rokowania polityczne. Strona algierska żądała niepodległości, uznania FLN za jedynego reprezentanta Algierii, zawieszenia broni, rokowania polityczne. Do sekretnych rozmów dochodziło jeszcze w Belgradzie i Rzymie, ale wszystkie zakończyły się niepowodzeniem.

Między wrześniem 1956 roku a czerwcem 1957 roku bojownicy FLN dokonali serii zamachów bombowych, które Francuzi powstrzymali stosując surowe represje.

Na przełomie 1956 i 1957 roku głównym terenem działań stała się stolica kraju Algier. W lecie 1956 roku zaczęły się pojawiać półlegalne organizacje ultrasów (reprezentacja ludności europejskiej zamieszkałej w Algierii, opowiadająca się za pozostaniem tego kraju pod władzą białych). W lipcu tego roku ultrasi zaczęli dokonywać zamachów terrorystycznych.

Po wycofaniu wojsk francuskich ze strefy Kanału Sueskiego zdecydowano się przerzucić do Algierii doborową 10 Dywizję Powietrzno-Desantową pod dowództwem generała Jacquesa Massu. 13 stycznia 1957 roku generał Massu otrzymał rozkaz utrzymania porządku w rejonie Wielkiego Algieru. Zadaniem oddziałów francuskich było oczyszczenie Kasby z bojowników, aparatu politycznego i administracyjnego FLN, co w pełni się udało.

W tym samym czasie Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło rezolucję wyrażającą nadzieję na pokojowe rozwiązanie konfliktu.

Czerwiec 1957 roku przyniósł ponowny wybuch walk w Algierze. FLN dokonało zamachu bombowego na kasyno „La Corniche”, w związku z czym wstrzymano wycofywanie wojsk generała Massu i ponownie powierzono mu zadanie spacyfikowania Kasby, tym razem zakończony ostatecznym sukcesem.

Nie oznaczało to jednak końca walk, gdyż część działaczy FLN, którzy uniknęli aresztowań, schronili się na terenie Tunezji. Nasilił się przemyt broni i ludzi z Tunezji do Algierii, wzrosła liczba i częstotliwość ataków na jednostki francuskie. W pierwszej połowie 1958 roku doszło do co najmniej osiemdziesięciu starć na granicy algiersko-tunezyjskiej, wiele po tunezyjskiej stronie w okolicy wioski Sakiet Sidi Jusef. Doszło nawet do zestrzeleń francuskich samolotów. 8 lutego 1958 roku Francuzi przeprowadzili akcję odwetową, wysyłając eskadrę bombowców B-26 nad Sakiet Sidi Jusef. Rząd tunezyjski zareagował, składając skargę w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, odwołując ambasadora z Paryża i zarządzając blokadę francuskiej bazy marynarki wojennej w Bizercie. Zażądał ponadto ewakuację wszystkich wojsk francuskich przebywających jeszcze w Tunezji. Wielka Brytania i USA zaproponowały wysłanie misji dobrej woli, w skład której wchodzili Robert Murphy i Harold Beeley. Zadaniem tej misji było przywrócenie stosunków między Paryżem i Tunisem, a także uczynienie pierwszego kroku w kierunku bezpośrednich francusko-algierskich rozmów pokojowych.

Postawa USA wobec wydarzeń w Algierii była bardzo specyficzna. W marcu 1957 roku wiceprezydent Richard Nixon przybył do Tunisu na obchody pierwszej rocznicy niepodległości Tunezji. Po rozmowie z prezydentem Tunezji Habitem Burgibą Nixon zaproponował prezydentowi Eisenhowerowi projekt pokojowego rozwiązania sprawy algierskiej. Zaproponował, by Algierczycy w referendum opowiedzieli się za loi-cadre (prawo ramowe) lub za pełną niepodległością. Amerykanom zależało aby Algieria nie dostała się pod wpływy ZSRR. Jednak udział Związku Radzieckiego w tym konflikcie był niewielki. Najprawdopodobniej dostarczał on powstańcom broń, co nie oznaczało bezpośredniego zaangażowania. Pierwszy kontakt pomiędzy Moskwą a FLN nastąpił dopiero w końcu grudnia 1957 roku na konferencji w Kairze. Na tej konferencji postanowiły wspierać powstańców także państwa arabskie, przede wszystkim Maroko, Tunezja i Libia, przekazując 10 milionów franków rocznie. Po wydarzeniach w Sakiet Sidi Jusef w ciągu kilku miesięcy Algier otrzymał 7 milionów franków. Spowodowało to, że w wyposażeniu ALN znalazła się broń automatyczna i moździerze. Chcąc zapobiec przerzutom broni do Algierii Francuzi podjęli budowę systemu zapór. Ten system otrzymał na zwę Linii Morice’a , od nazwiska ówczesnego ministra wojny Andre Morice’a. Linia ta okazała się całkiem skuteczna, gdyż praktycznie ustał transport broni.

Podejmowane przez Francuzów próby porozumienia z przedstawicielami FLN zakończyły się niepowodzeniem. Algierczycy odrzucili projekty przedstawione przez generała Raula Salana, Roberta Lacoste’a, Bourgesa-Maunoury’ego i Felisa Gaillarda. Jedynym efektem tych propozycji był wzrost oporu wśród europejskiej społeczności w Algierii, która widziała w nich zdradę.

Objęcie władzy w maju 1958 roku przez Charles’a de Gaulle’a nie zmieniło sytuacji. 3 czerwca Ferhat Abbas oświadczył, że wojna będzie trwała aż do całkowitego wyzwolenia. Dzień później dodał, że możliwa jest federacja 25 milionów mieszkańców Afryki Północnej, dobrowolnie stowarzyszonych z Francją. 4 czerwca Algierie odwiedził generał de Gaulle, obiecał Algierczykom, że otrzymają pełne obywatelstwo francuskie z wszystkimi przywilejami i obowiązkami. Zapowiedział, że rozpocznie konsultacje z reprezentantami narodu algierskiego. FLN obawiając się reakcji mas muzułmańskich, 19 września 1958 roku powołał do życia Rząd Tymczasowy Republiki Algierskiej (GPRA), na czele z Ferhatem Abbasem. Francja zapowiedziała, że nie uznaje go, a nawiązanie z tym rządem stosunków dyplomatycznych potraktuje jako akt nieprzyjazny w stosunku do Francji. Jednak mimo to Rząd Tymczasowy został wkrótce uznany przez kraje arabskie, część państw afrykańskich i azjatyckich, a później przez kraje bloku socjalistycznego.

Algierczycy przeszli do ataku na samą Francję. 25 sierpnia 1958 roku w Paryżu i dwudziestu miastach francuskich dokonano jednocześnie zamachów bombowych wymierzonych w składy paliw, magazyny sprzętu wojskowego i fabryki zbrojeniowe. Jednocześnie pod adresem społeczności międzynarodowej wystosowano ostrzeżenie, że francuskie statki i samoloty mogą stać się obiektem ataków terrorystycznych. Los taki spotkał statek „President de Cazalet”. Francuska policja odpowiedziała aresztowaniami wśród robotników algierskich we Francji, wprowadzeniem godziny policyjnej dla Algierczyków w Paryżu.

16 września 1959 roku w przemówieniu radiowym de Gaulle stwierdził, że nadszedł czas, aby zastosować w Algierii zasadę samostanowienia, i przedłożył Algierczykom do wyboru trzy rozwiązania : secesję, integrację lub stowarzyszenie.

Francja coraz częściej skłonna była do rozwiązania konfliktu drogą polityczną, głównie ze względu na coraz większe koszty, które ponosiła jak i zachwianą pozycję międzynarodową. Sytuacja znacznie się skomplikowała, kiedy do walki włączyła się europejska społeczność mieszkająca w Algierii. Dążyła do tego, aby Algieria pozostała zamorskim departamentem Francji. Najbardziej jaskrawym tego przejawem stała się działalność Organisation de l’Arme Secrete-OAS, skrajnie prawicowej organizacji wojskowej, działającej nielegalnie w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych. Prowadziła ona działalność terrorystyczną.

Pierwsze próby przeprowadzenia rokowań pokojowych zakończyły się niepowodzeniem. De Gaullowi nie udało się stworzyć trzeciej siły (rząd muzułmański współpracujący z Francją), a FLN żądał niepodległości. Wizja de Galla polegała na stworzeniu sfederowanej Wspólnoty Francuskiej.

Pierwsze oficjalne rozmowy z FLN rozpoczęto w Melun pod Paryżem 25-29 czerwca 1960 roku. Zakończyły się one niepowodzeniem, ponieważ różnice stanowisk były zbyt wielkie.

4 listopada 1960 roku generał po raz pierwszy wspomniał o możliwości utworzenia Republiki Algierskiej. Spotkało się to z agresją zwolenników Algierii Francuskiej. 13 grudnia przez arabskie ulice stolicy przewinęły się manifestacje pod hasłem Algierii algierskiej.

Z początkiem roku 1961 de Gaulle zwrócił się do Francuzów, aby wypowiedzieli się na temat jego polityki algierskiej. 8 stycznia rozpisano referendum w sprawie samookreślenia się Algierii, aż 75,2% Francuzów poparło de Gaulle’a.

Niezadowolona z takiego rozwiązania grupa generałów i algierskich Europejczyków przygotowała spisek. Na czele puczu stanął gen. Challe, który rozpoczął bunt 22 kwietnia 1961 roku. Rebeliantom nie udało się przeciągnąć na swoją stronę kadry oficerskiej ani mas żołnierskich. Jednocześnie 22 kwietnia w Paryżu służba bezpieczeństwa zlikwidowała tamtejszy ośrodek buntu. Następnego dnia de Gaulle wygłosił przemówienie, w którym zwolnił żołnierzy z posłuszeństwa wobec przełożonych-spiskowców. Na jego rozkaz zablokowano lotniska w rejonie Paryża, ściągnięto do stolicy wojsko i policję, powołano do służby kilkadziesiąt tysięcy rezerwistów. Marynarka wojenna stacjonująca w Algierii wyszła na pełne morze, by uniknąć kontroli buntowników. 25 kwietnia gen. Challe zrezygnował z oporu i odleciał do Paryża, oddając się do dyspozycji władz wojskowych.

Po stłumieniu puczu Francja 20 maja ogłosiła jednostronne zawieszenie działań wojennych. Rokowania między Francją a FLN, wznowione po blisko rocznej przerwie były trudne. Pierwsze spotkania trwały zaledwie kilkanaście dni, odbywały się na przełomie maja i czerwca 1961 roku. Toczyły się w małym francuskim miasteczku Evian. Zostały zawieszone ze względu na to, że de Gaulle nie chciał odstąpić przyszłej Algierii Sahary, gdzie odkryto bogate złoża ropy naftowej i znajdował się poligon doświadczalny w bazie wojskowej w Reggane, na którym dokonywano prób z bronią jądrową. Rokowania przerwano, a czas ten wykorzystała organizacja OAS na zamachy terrorystyczne. De Gaulle dokładał starań, aby przerwać impas i w grudniu 1961 roku spotkał się potajemnie z przedstawicielami FLN. Do całkowitego porozumienia nie doszło, niemniej jednak ustalono pewne punkty wyjściowe do dalszych negocjacji. De Gaulle zgodził się na przyszłą pełną niepodległość Algierii wraz z Saharą, pod warunkiem szerokich uprawnień dla ludności europejskiej.

Ostatnia faza negocjacji przebiegała ponownie w Evian między 7 a 18 marca 1962 roku. Zakończyła się porozumieniem obydwu walczących stron o przerwaniu ognia, obowiązującym od następnego dnia, od godziny dwunastej. W ciągu najbliższych 20 dni wszyscy jeńcy mieli zostać zwolnieni, a więźniowie polityczni zostali objęci amnestią. Francja uznała suwerenność Algierii, która pozostawała niepodzielna z Saharą i departamentami nadmorskimi. Algierczycy w referendum mieli się wypowiedzieć czy chcą, aby ich kraj stał się państwem niezależnym i współpracującym z Francją. Do zakończenia referendum Algieria miała być pod suwerennością francuską. W tym czasie władze sprawował wysoki komisarz podlegający Ministerstwu do spraw Algierii i reprezentujący interesy Francji. Algierczycy mieli być reprezentowani przez specjalne ciało Egzekutywę. Wszyscy Algierczycy posiadający obywatelstwo francuskie mogli je zachować, każdy z nich bez przeszkód miał prawo opuścić Algierie. Natomiast algierscy Europejczycy mieli zachować podwójne obywatelstwo przez 3 lata, a potem zdecydować pomiędzy francuskim a algierskim. Francji przysługiwało prawo pozostawienia w Algierii 80-tysięcznej armii przez 3 lata. Ponadto na 5 lat zachowano lotniska na Saharze oraz przez 15 lat bazę morską w Mers El-Kebir pod Oranem. Algieria zobowiązała się zachować Francji jej interesy, w zamian Francja zobowiązywała się do pomocy finansowej. Zastrzeżono dla Francji prawo do eksploatacji bogactw saharyjskich. Ponadto Algieria zobowiązała się stanowić część terytorium franka francuskiego.

Słownik:

1. Osoby:
Ferhat Abbas- algierski polityk i działacz niepodległościowy, od 1955 członek FLN, 1958-1961 premier Tymczasowego Rządu Republiki Algierskiej.
Pierre Mendes-France- francuski polityk i ekonomista, w latach 1954-1955 był premierem, przeciwnik wojny w Algierii.
Edgar Faure- francuski polityk, wielokrotny minister, premier, senator.
Dag Hammarskjold- szwedzki ekonomista, prawnik, polityk i dyplomata, od 1953 sekretarz generalny ONZ.
Guy Mollet- polityk francuski, w latach 1956-1957 był premierem, później wszedł w skład rządu de Gaulle’a.
Robert Lacoste- generał francuski, został gubernatorem Algierii.
Christiana Pineau- wysłannik rządu francuskiego do rozmów z FLN.
Jacques Massu- generał francuski, wysłany do spacyfikowania Algierii.
Robert Murphy- wchodził w skład komisji dobrej woli, wysłanej do Algierii.
Harold Beeley- wchodził w skład komisji dobrej woli, wysłanej do Algierii.
Habit Burgiba- polityk tunezyjski, w latach 1957-1970 był premierem, a od 1957 prezydent.
Andre Morice’a- francuski minister wojny.
Raul Salana- generał francuski.
Charles Andre de Gaulle- francuski mąż stanu, od 1 czerwca 1958 był premierem, a 21 grudnia był prezydentem.
Marice Challe- generał francuski, przywódca puczu z 21 kwietnia 1961 roku.

2. Organizacje:
ALN- Armia wyzwolenia Narodowego ( od 1954 roku)
CCE- Koordynujący Komitet Wykonawczy, powstały w 1956 roku.
GPRA- Rząd Tymczasowy Republiki Algierskiej, powołany do życia w 1958 roku.
CRUA- Rewolucyjny Komitet Jedności i Działania, powstał w 1954 roku.
FLN- Front Wyzwolenia Narodowego, powstał z Rewolucyjnej Rady Jedności i Działania.
MTLD- Ruch na Rzecz Zwycięstwa Wolności Demokratycznych, zawiązany przez arabskich nacjonalistów w 1946 roku.
OAS- bojowa organizacja podziemna, skupiająca aktywistów ze środowisk pieds-noirs oraz wojskowych.
OS- Organizacja Specjalna, powstała w 1947 roku.

Bibliografia:

1. Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996. Historia konfliktów, pod red. A. Bartnickiego, Warszawa 1996.
2. A. Kasznik, Wojna algierska 1954-1962: u źródeł niepodległej państwowości, Łódź 2001.
3. Najnowsza Historia Świata, pod red. A. Patka, J. Rydla, J. J. Węca, t. I 1945-1963, Kraków 2003.