Ruch egzekucyjny w Polsce i jego znaczenie

19 sierpnia 1501 r. obrano królem Polski Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra. Wobec nowego władcy wysunięto twarde warunki, które musiał spełnić chcąc zachować koronę.

Zażądano, by Aleksander zrzekł się swych praw dziedzicznych na Litwie, jednocześnie wręczono królowi dokument uznający go jedynie przewodniczącym senatu, pozbawiając jego monarchię rzeczywistej władzy i poddając ją kontroli magnatów. Dokument zawierał również artykuł de non praestanda obedientia, na mocy którego poddani mogli wymówić mu posłuszeństwo1. Postanowienia mielnickie stworzyły w praktyce w Polsce i na Litwie republikę oligarchiczno-arystokratyczną rządzoną przez senat, na którego czele stał odwoływalny król.

23 października Aleksander zatwierdził wszystkie warunki ustanawiając tym samym władzę magnaterii w Koronie i na Litwie2. Nowy król zburzył starania swoich poprzedników dążących do wzmocnienia władzy monarszej i okiełznania rosnącej w siłę i mającej coraz większe ambicje polityczne szlachty.

Zaledwie pięcioletnie rządy Aleksandra Jagiellończyka zakończyłyby się całkowitą klęską, gdyby nie osoba jego współpracownika Jana Łaskiego. Arcybiskup gnieźnieński przeczuwając możliwe skutki wejścia w życie przywilejów mielnickich umieścił w dokumencie zastrzeżenie, iż wszystkie postanowienia staną się obowiązujące po zatwierdzeniu ich przez sejm litewski. Podobne wydarzenie nigdy nie nastąpiło, dlatego akta mielnickie straciły moc. Niestety nie udało się uniknąć czteroletniego rozkradania skarbca, nieściągania podatków i całkowitej dewastacji sądownictwa i prawodawstwa. W tej sytuacji zwołany na 1505 rok sejm radomski skasował postanowienia mielnickie i przy pomocy przychylnej Łaskiemu szlachty wielkopolskiej ustanowił konstytucję Nihil Novi, w praktyce ustanawiającą monarchię parlamentarną i ratującą po części zakres władzy królewskiej. Sejm z 1505 roku przyjął również zbiór praw, nazwanyStatutem Łaskiego, który uregulował wszystkie zaniedbania i nadużycia lat poprzednich3.

Już w trakcie obrad sejmu król zapadł na zdrowiu i zmarł po kilkutygodniowej chorobie. Jego krótkie rządy nie zapisały się w zbiorowej świadomości Polaków, ale stanowią ważny etap przy rozpatrywaniu tematu poniższej pracy. Mimo odrzucenia przywilejów mielnickich szlachecka magnateria wyszła z cienia, w którym znajdowała się za rządów dwóch poprzednich Jagiellonów. Uchwalenie konstytucji Nihil Novi uratowało władzę i autorytet króla, ale równocześnie stworzyło magnatom narzędzia wpływania na politykę państwa w postaci silnego senatu. Za panowania Aleksandra zawiązał się również trwały sojusz króla ze średnią szlachtą, którą oburzała samowola możnowładców i uprzywilejowane stanowisko Kościoła. Nowo wprowadzona konstytucja nie zadowoliła szlachty, ponieważ dopuściła ją tylko do udziału w sejmie uniemożliwiając jej decydujący wpływ na losy państwa. Wydarzenia ostatniego pięciolecia zmobilizowały szlachtę do wspólnego działania ii dały początek ruchowi egzekucyjnemu, którego rozwój i działalność przypadł na okres panowania dwóch ostatnich Jagiellonów.

8 grudnia 1506 roku królem Polski został Zygmunt I. Nowy władca okrzyknięty po latach „królem senatorskim” prowadził ze wszech miar negatywną politykę wewnętrzną, wykazując się ogromną uległością wobec rodów magnackich. Początek walki ruchu egzekucyjnego to sejm w 1510 r., gdzie powzięto uchwałę zabraniającą przekazywania Kościołowi w testamencie nieruchomości. Szlachta postanowiła zwalczyć uprzywilejowanie stanowisk Kościoła, z zawiścią spoglądając na potęgę materialną kleru. Wystąpiono przeciwko corocznemu wywozowi kapitałów do Rzymu z tytułu świętopietrza i annatów. Szlachta uważała, że opłaty te ubożą kraj i ograniczają suwerenność państwa. Powszechne oburzenie towarzyszyło zwolnieniu duchowieństwa od wszelkich świadczeń i mieszanie się papiestwa w wewnętrzne sprawy Polski. Z niepokojem śledzono powiększanie się dóbr kościelnych kosztem świeckich widząc w Kościele poważnego konkurenta gospodarczego.

Tak więc walka o reformę państwa splotła się z walką z Kościołem. Początkowe niepowodzenia szlachty trwały do momentu pojawienia się przywódcy, którego osoba była dodatkowym ciosem dla duchowieństwa, prymasa Jana Łaskiego. Kanclerz koronny po raz kolejny zasygnalizował swoje ambicje polityczne, dzięki czemu na czele ruchu egzekucyjnego stanął gorący patriota i wielki mąż stanu.

Walka o „egzekucję praw” nabrała ostrości w czwartym dziesięcioleciu XVI wieku, gdy żona Zygmunta Starego królowa Bona postanowiła wzmocnić władzę królewską w Polsce, przeprowadzić niektóre reformy i wprowadzić dziedziczność tronu. Księżniczka z rodu Sforzów nie mając w Polsce wielu sojuszników postanowiła ich sobie zjednać za pomocą nadań ziemskich, rozdawania licznych urzędów i dostojeństw kościelnych4. Tym sposobem przeprowadziła elekcję Zygmunta Augusta na króla Polski vivente rege, już za życia jego ojca5.

Szlachta była oburzona szerzącym się przekupstwem i obsadzaniem stanowisk w państwie członkami wielkich rodów. Jak podaje Mariusz Markiewicz za Anną Sucheni-Grabowską, król w latach 1550-1552 darował 58 miast i 661 wsi, co stanowiło ok. 50% dóbr będących pod kontrolą skarbu6. Walka rozgorzała również na gruncie kościelnym, gdzie domagano się usunięcia biskupów z senatu i dworu królewskiego, chcąc sparaliżować ich wpływy polityczne. Wysuwano żądania tolerancji religijnej, zerwania z Rzymem i utworzenia kościoła narodowego z liturgią w języku polskim i zniesionym celibatem. Fala niezadowolenia doprowadziła do sprecyzowania programu politycznego szlachty, który oficjalnie nazwano „egzekucją praw i dóbr”. Domagano się w nim wprowadzenia w życie i przestrzegania obowiązujących ustaw, które zdaniem zwolenników egzekucji były dobre, lecz łamane przez możnowładców. Ponadto wysunięto żądanie odebrania magnatom posiadłości rozdanych lub zastawionych bezprawnie przez króla po roku 1504, zakazu łączenia kilku incompatibilitas w jednym ręku, reformy skarbu i monety, opodatkowania duchowieństwa, stałej armii zaciężnej, wzmocnienia władzy centralnej oraz reformy sądownictwa i kodyfikacji prawa7. Szlachta zażądała również głębokiej reformy Kościoła, zlikwidowania sądów kościelnych i jurysdykcji starościńskiej.

Żądania obozu egzekucyjnego miały na celu unowocześnienie ustroju państwa, wzmocnienie jego suwerenności i obronności. Chciano wzmocnić skarb państwa, zapewnić mu stałe dochody, wysuwano żądania wprowadzenia stałych podatków. Dążąc do większej centralizacji państwa, obóz egzekucyjny był przeciwny absolutnej władzy króla, pragnął za to podporządkować władcę obowiązującym prawom i zaprowadzenia praworządności.

W programie szlachta ostro występowała przeciw nadużyciom możnowładztwa i Kościoła.

Z drugiej jednak strony, widać w nim interes własny stanu szlacheckiego, który pragnął ograniczyć swoje obowiązki materialne wobec państwa. Program egzekucyjny wysuwali ludzie różnych poglądów politycznych i religijnych, w wyniku tego żądania szlachty obejmowały wiele dziedzin życia i dążyły do gruntownej naprawy senatorskiego państwa. Jednak poglądowe rozdrobnienie stronników ruchu utrudniało walkę o realizację jego śmiałych żądań.

Pierwszy sukces szlachta osiągnęła w 1537 roku, gdy zwołane pod Lwów pospolite ruszenie podjęło rokosz przeciwko królowi i Bonie. Nie dał on wprawdzie szlachcie żadnego znaczącego zwycięstwa, lecz król zobowiązał się rozpatrzyć sprawę egzekucji i nikogo nie karać za wywołanie rokoszu. Przeciwnicy programu reformacyjnego całe wydarzenie nazwali pogardliwie „wojną kokoszą”, ponieważ jedynym wymiernym skutkiem wystąpienia szlachty było wyjedzenie drobiu w okolicy Lwowa8.

Decydujący etap walki między stronnictwem egzekucyjnym, a magnaterią rozegrał się w okresie panowania ostatniego z Jagiellonów- Zygmunta Augusta. Szlachta uzależniła zgodę na koronację małżonki króla, Barbary Radziwiłłówny od potwierdzenia wszystkich przywilejów i wprowadzenie w życie egzekucji praw, grożąc kolejnym rokoszem. W odpowiedzi na wysuwane postulaty, król poparł stronnictwo magnackie i zawarł sojusz z popierającymi kontrreformację Habsburgami.

Rozpoczęła się czteroletnia walka pomiędzy królem i szlachtą. Stronnictwo egzekucyjne zarzucało królowi brak energii, słabą wolę i niechęć do podejmowania decyzji, co znalazło swoje odbicie w przezwisku nadanym królowi, nazywającym go dojutrkiem9. Zygmunt August po poślubieniu Barbary zbliżył się do potężnego rodu Radziwiłłów, zyskując od tej pory wolną rękę w paraliżowaniu działań szlachty.

W tym okresie na czoło ruchu egzekucyjnego wysunął się Mikołaj Siennicki, wspaniały polityk i mówca sejmowy. W krótkim czasie dołączyli do niego Hieronim Ossoliński, Stanisław Szafraniec i Jakub Przyłuski10. Kolejne pokolenie polityków ruchu egzekucyjnego stawiało jeszcze bardziej śmiałe żądania i postulaty takie jak: zelżenie uścisku chłopów czy wprowadzenie całkowitej tolerancji religijnej. W tym miejscu warto wymienić kolejną ogromną zasługę egzekucjonistów, którzy przez swą walkę o tolerancję uchronili Polskę przed wojnami religijnymi, jakie toczyły się w owym czasie w Niemczech.
O skuteczności ich działań może świadczyć fakt, że katolicka szlachta wybierała na sejmikach licznych posłów różnowierczych.

Po czterech latach panowania Zygmunta Augusta stronnictwo egzekucyjne uchwaliło na sejmie w 1552 r. czasowe zawieszenie jurysdykcji duchownej, o co walczyło od lat. Był to pierwszy znaczący sukces w tamtym okresie, ale nie ostatni. Na sejmie w 1555 r. zapadły kolejne rewolucyjne uchwały. Szlachta zaniechała przesyłania do Rzymu świętopietrza, wprowadziła wolność sumienia i wyznania dla szlachty, unieważniła dawne wyroki biskupie, zniosła celibat księży i zezwoliła na komunię pod obiema postaciami. Sejm wysunął również żądanie utworzenia kościoła narodowego, którego idea miała wielu zwolenników, wśród których był hetman wielki Jan Tarnowski, a nawet niektórzy biskupi. Polska znalazła się w ten sposób o krok od zerwania z Rzymem.

Na początku lat sześćdziesiątych XVI wieku nastąpiło już zdecydowane zbliżenie króla do stronnictwa egzekucyjnego. Pozwoliło to na kolejne reformy uchwalane na następnych sejmach i potwierdzenie zdobyczy sejmów poprzednich. Konsensus królewsko-szlachecki pozwolił na połowiczne rozwiązanie sprawy obrony granic zagrożonych przez najazdy tatarskie. Sejm przeznaczył czwartą część dochodów królewskich na utworzenie stałego wojska kwarcianego, którego celem była obrona granicy południowo-wschodniej. Ciekawie w tym kontekście prezentuje się uchwała sejmu piotrkowskiego z 1562 r., w której czytamy:

 „(…) skarb koronny przez zbytnie upraszanie dóbr stołu naszego bardzo umniejszon a wyniszczon jest, o co się wszystkie ziemie Korony naszej ustawicznie najwięcej uskarżały, przypisując to nam za krzywdę i szkodę pospolitą (…).”11.

Według powyższego dokumentu egzekucjoniści czują się rzecznikami interesów całego narodu, a zwycięstwo ich ruchu leży w interesie wszystkich miast koronnych.

Jednym z głównych punktów programu szlacheckiego był postulat umocnienia związków między Koroną i Litwą. O ile wśród polskich posłów i senatorów panowała całkowita zgoda co do stworzenia unii realnej, o tyle panowie litewscy, w przeciwieństwie do szlachty bronili odrębności Litwy bojąc się całkowitego wchłonięcia przez Koronę. Sam Zygmunt August, był w początkowym okresie zdecydowanym przeciwnikiem ścisłej unii między oboma krajami uważając że podział obu tych państw daje mu większe możliwości w prowadzeniu samodzielnej polityki. Ostatecznie losy unii przesądziła klęska Litwy w wojnie z państwem moskiewskim w 1563 roku i utrata Połocka. Do świadomości szlachty litewskiej dotarło, że najpotężniejsze rody z Radziwłłami na czele nie kierują się chęcią obrony Litwy, a jedynie uniknięciem „polskiej zarazy”, czyli demokracji szlacheckiej reprezentowanej przez stronnictwo egzekucyjne12. W tej sytuacji czas zaczął pracować na korzyść unii. Koniec rozejmu z Moskwą zmusił Litwinów na czele z Zygmuntem Augustem do poszukiwania pieniędzy i poparcia w Koronie, która uzależniła swoją pomoc od przyjęcia ustaleń między oboma państwami13.

1 lipca 1569 r. wszedł w życie ten historyczny dokument, którego ważność datuje się nieprzerwanie aż do uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Na jego mocy Korona i Litwa stanowiły odtąd wspólną Rzeczpospolitą Obojga Narodów ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i polityką zagraniczną. Odrębne pozostały jedynie urzędy centralne. Stronnictwo egzekucyjne osiągnęło ogromny sukces, ale jego przywódcy nie przewidzieli, że od tej pory punkt ciężkości polskiej polityki przesunął się na wschód i południe, co doprowadziło do zabójczych dla Rzeczpospolitej wojen z Turcją i Rosją, z którą od tego momentu sąsiadowała Korona.

Zwieńczeniem sukcesów stronnictwa egzekucyjnego w drugiej połowie XVI wieku, było zawiązanie konfederacji warszawskiej w 1573 r. Zapewniła ona różnowiercom równouprawnienie polityczne i potwierdzała tolerancję religijną. Mimo sprzeciwów duchowieństwa jej postanowienia objęły również arian. Było to ostatnie wielkie zwycięstwo ruchu egzekucyjnego i reformacji w Polsce. Sama konfederacja pozwoliła na zachowanie wewnętrznego pokoju w państwie podczas bezkrólewia, także w okresie bezkrólewia.

Ruch egzekucyjny i powiązana z nim ściśle reformacja odegrały ogromną rolę w dziejach XVI wiecznej Polski. Chociaż program egzekucjonistów nie został w pełni zrealizowany, zasygnalizował konieczność reform i unowocześnienia państwa. Ruchowi egzekucyjnemu nie udało się przeprowadzić centralizacji państwa, wzmocnienia władzy monarszej i ustanowienia stałych, wysokich podatków na wojsko. Mimo to egzekucjoniści na pewien czas osłabili wpływ magnaterii na losy państwa i wzmocnili jego suwerenność. Udało się przeprowadzić częściową egzekucję dóbr i stworzyć zalążek stałej armii, w postaci wojska kwarcianego. Ruch egzekucyjny przyczynił się do rozwoju kultury narodowej i wzrostu pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Szlachta faktycznie wprowadziła w życie tolerancję religijną i wystąpiła przeciwko uciskowi warstw niższych. Walka z możnowładztwem doprowadziła do zjednoczenia się stanu szlacheckiego i stworzenia z niego głównej siły politycznej w państwie, na zawsze ustalając dalsze losy Rzeczpospolitej.

1. P. Jasienica, Polska Jagiellonów, PIW, Warszawa 1988, s. 279. [↩]
2. Tamże, s. 279. [↩]
3. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795,Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 323. [↩]
4. M. Markiewicz, Historia…, op.cit. s. 344. [↩]
5. S. Cynarski, Zygmunt August, Ossolineum, Wrocław 1988, s. 26. [↩]
6. M. Markiewicz, Historia…, op.cit., s. 364. [↩]
7. J. Gierowski, Historia Polski 1505-1764, PWN, Warszawa 1984, s. 104. [↩]
8. J. Tazbir, Zarys historii Polski, PIW, Warszawa 1979, s. 183. [↩]
9. S. Cynarski, Zygmunt…, op.cit., s. 97. [↩]
10. Tamżę, s. 98. [↩]
11. T. Maresz, K. Juszczyk, Historia w źródłach- nie tylko pisanych, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Toruń 2004, s. 166. [↩]
12. S. Cynarski, Zygmunt…, op.cit., s. 107. [↩]
13. A. Wyczański, Historia powszechna-wiek XVI, WSiP, Warszawa 1987, s.94. [↩]