Reforma MEN, czyli nowa podstawa programowa z historii

W latach 2008-2009 MEN zapoczątkował reformę edukacji narodowej poprzez zmianę podstawy programowej. Reforma wzbudziła duże kontrowersje i wiele pytań uczniów i nauczycieli o jej kształt. Poniższy artykuł odpowiada na większość pytań, a także w sposób skondensowany i przejrzysty omawia reformę MEN, w szczególności skupiając się na historii.

W latach 2008-2009 zapoczątkowano reformę edukacji narodowej poprzez zmianę podstawy programowej. Powstała ona w wyniku m.in. zmienionej ustawy o systemie oświaty, nowe rozporządzenie o ramowych planach nauczania w szkołach publicznych, o kwalifikacjach nauczycieli czy nowych zadaniach nauczycieli wynikających z dokumentu Karty Nauczyciela. Wprowadzenie gimnazjów i tym samym przedłużenie o rok edukacji szkolnej wg badań OECD PISA z lat 2000-2006 poprawiło efekty kształcenia wśród uczniów najsłabszych. Nie mniej nauczyciele wykazują od lat fundamentalne braki w wykształceniu, uniemożliwiające kontynuowanie procesu nauczania. Dzieci i młodzież coraz częściej chce zdawać maturę i studiować w szkołach wyższych. Ich odsetek przekracza 80%, zaś około 80% maturzystów zdaje egzamin dojrzałości. Rośnie liczba studentów. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu 50% uczniów z każdego rocznika podejmowało naukę w szkołach zawodowych. W konsekwencji obniżył się poziom uzdolnień populacji młodych ludzi, chcących osiągnąć wyższe wykształcenie. System oświaty musi uporać się z skutkami założenia, że to co było zaplanowane dla 50%, może równie z powodzeniem i szybko osiągnąć 80% populacji młodych ludzi. Zbigniew Marciniak podaje dwa rozwiązania dla oświaty tego problemu: pierwsze, to zachowanie systemu w niezmienionym kształcie i zwiększenie wymagań. To rozwiązanie większość dzisiejszych państw demokratycznych dawno odrzuciło. Dlatego zdecydowano się na drugie – zaprojektować nową reformę programową. Do tej pory w polskich szkołach obowiązywało nauczanie koncentryczne, które polegało na cyklicznym powtarzaniu treści nauczania na każdym etapie przy ich rozszerzaniu. Najlepiej to widać na przykładzie edukacji historycznej. Zbigniew Marciniak podaje również przykład historii niepowodzenia planu dwukrotnej realizacji trzyletniego cyklu kształcenia. Sugeruje on, zresztą co ma miejsce faktycznie, że nauczycielom brakuje czasu na realizację ostatniego chronologicznie działu historii. Pozwolę się tutaj nie zgodzić z tą sugestią. Stara podstawa programowa wymagała od nauczycieli takiego skonstruowania czy dopasowani programu nauczania, aby móc zrealizować wszystkie działy historii. Niejednokrotnie jednak nauczyciele popełniali ten błąd, że w praktyce realizowali zamiast programu nauczania, program podręcznika. W szkole podstawowej realizowano krótką historię od czasów najdawniejszych do współczesnych. W gimnazjum nieco rozszerzoną historię od czasów najdawniejszych do współczesnych oraz w liceum również ten sam przedział czasowy. W nowej podstawie programowej wprowadzono nauczanie liniowe. W szkole podstawowej realizować będzie się krótki skrypt historii z naciskiem na narodową i społeczną jako przedmiot „historia i społeczeństwo„ z uzupełnieniami typowymi dla przedmiotu „wiedza o społeczeństwie„. W gimnazjum tymczasem uczniowie będą uczyć się historii od czasów najdawniejszych aż do roku 1918. Historię najnowszą od końca I wojny światowej poznają w szkołach ponadgimnazjalnych w pierwszej klasie. Jednak podczas nauki w liceum lub technikum uczniowie będą kontynuować naukę obowiązkowych przedmiotów maturalnych: języka polskiego, języków obcych i matematyki, a oprócz tego każdy uczeń wybierze dodatkowo kilka przedmiotów, których będzie się uczył w zakresie rozszerzonym w większej, niż obecnie, ilości godzin. Dla tych uczniów, którzy nie wybiorą historii lub innych przedmiotów humanistycznych, przewidziany jest przedmiot „historia i społeczeństwo”, na którym będą się uczyć historii powszechnej w ujęciu problemowym oraz interesować się losami Polski i Polaków. Podobnie jeśli nie wybiorą zajęć rozszerzonych z przedmiotów geografii, biologii, fizyki czy chemii, obowiązkowym przedmiotem będzie ”przyroda” przedstawiający w ujęciu problemowym syntezę wiedzy z nauk przyrodniczych. Potraktowano więc czas nauki w gimnazjum i liceum jako sześcioletni (a w technikum – siedmioletni), spójny programowo okres kształcenia.

Ponadto nowa podstawa programowa kładzie nacisk na aspekt wychowawczy, a zwłaszcza do kształtowania właściwych postaw wśród uczniów, co jest zadaniem nauczyciela. „Kształtowanie postaw, przekazywanie wiadomości oraz rozwijanie umiejętności stanowią wzajemne uzupełnianie się wymiaru pracy nauczyciela”. Aspekt wychowawczy określa szkolny program wychowawczy, który powinien: 1. być spójnym z programami nauczania, 2. uwzględniać kształtowanie postaw uczniów, 3. być tworzonym z udziałem uczniów, nauczycieli i rodziców, 4. być osadzonym w tradycji szkoły i lokalnej społeczności. Ponadto przy opracowywaniu szkolnego programu wychowawczego należy: przede wszystkim sformułować cele, jakie się stawia, uwzględnić wartości szczególnie ważne dla społeczności szkolnej, określić zadania, które chce się zrealizować i takie, które będą realizowane. Punktem wyjścia powinna być diagnoza problemów wychowawczych występujących w danej społeczności szkolnej, którą można uzyskać za pomocą ankiet, wywiadów czy rozmów. Cechami charakterystycznymi szkolnego programu wychowawczego mają być: wypracowane przez społeczność szkolną wartości, tradycja szkolna, obyczaje, uroczystości oraz zagadnienia lub problemy, których rozwiązanie jest najważniejsze w środowisku szkolnym. Realizację szkolnego programu wychowawczego oraz skuteczność stosowanych metod i środków należy cyklicznie monitorować.

Zreformowane nauczanie rozpoczęło się w roku szkolnym 2009/2010 w klasach pierwszych gimnazjum i liceum, a roku 2011/2012 rozpocznie się w szkołach ponadgimnazjalnych.

Dodatkowo nauczyciele mają obowiązek przeznaczyć jedną godzinę dodatkowo przepracować z uczniami w taki sposób, aby wyjść naprzeciw indywidualnym potrzebom uczniów, a także aby pomóc w ich problemach w nauce.

Określono oczywiście przy tym minimalną liczbę godzin, przeznaczoną na realizację podstawy programowej. Dyrektor konstruuje i planuje rozkład godzin w całym trzyletnim cyklu nauczania. Dzięki temu można planować rok szkolny bardziej elastycznie. W kontekście przedmiotów historii i wiedzy o społeczeństwie elastyczność pomaga m.in. realizować różne projekty, kształtujące wrażliwość społeczną, aktywność obywatelską czy prowadzić lekcje w miejscach pamięci historycznej.

Każdy licealista musi wybrać dwa lub trzy przedmioty w zakresie rozszerzonym, które będzie zdawać na maturze. Ponadto będzie uczyć się przedmiotów uzupełniających, aby zapewnić mu wszechstronny i harmonijny rozwój oraz rozszerzać jego zainteresowania. Ma to dopełnić kształcenie ogólne przy jednoczesnej specjalizacji w wybranych kategoriach przedmiotów. Takimi przedmiotami uzupełniającymi są: historia i społeczeństwo oraz przyroda. Do trzeciej grupy przedmiotów zaliczają się takie jak: filozofia, podstawy przedsiębiorczości, ekonomia w praktyce, historia sztuki czy język łaciński. Natomiast przedmioty etyki i wychowania do życia w rodzinie pełnią przede wszystkim funkcje wychowawcze i są uzależnione od wyboru uczniów i ich rodziców. Szkoła wtedy na ich życzenie organizuje lekcje tych przedmiotów. Mamy więc trzy grupy przedmiotów szkolnych w liceum:

- przedmioty maturalne realizowane w zakresie rozszerzonym,

- przedmioty uzupełniające kształcenie ogólne w zakresie podstawowym,

- przedmioty dodatkowe,

- przedmioty „na życzenie” spełniające funkcje wychowawcze.

W polskim systemie oświaty wyróżnia się w zasadzie cztery etapy nauczania:

- klasy 1-3 szkoły podstawowej: nauczanie zintegrowane lub edukacja wczesnoszkolna,

- klasy 4-6 szkoły podstawowej,

- klasy 1-3 gimnazjum,

- klasy 1-3 szkół ponadgimnazjalnych: liceum, technikum, szkoła zawodowa.

Celami kształcenia ogólnego jest na pierwszym miejscu na wszystkich etapach edukacji „zdobycie określonego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyki, dotyczących przede wszystkim tematów i zjawisk bliskich doświadczeniom uczniów”, a następnie posiadanie umiejętności, które pozwolą ten zasób wiedzy wykorzystać. W funkcjach wychowawczych szkoła podstawowa winna kształtować odpowiednie postawy wśród uczniów, umożliwiające im sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie.

Najważniejszymi umiejętnościami, jakie szkoła podstawowa powinna wyuczyć uczniów to:

- czytanie,

- myślenie matematyczne w oparciu o proste narzędzia matematyki takich jak dodawanie, odejmowanie, mnożenie, dzielenie oraz o proste rozumowania matematyczne,

- myślenie naukowe w oparciu o obserwacje empiryczne świata przyrody i ludzi,

- komunikowanie się w języku ojczystym i obcym na piśmie i w mowie,

- posługiwanie się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi,

- wyszukiwanie i korzystanie z informacji,

- praca zespołowa,

- traktowanie uczenia się jako sposobu zaspokajania naturalnej ciekawości świata i odkrywania swoich zainteresowań.

W szkole podstawowej duży nacisk kładzie się na komunikację w języku ojczystym oraz na przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym, a w kompilacji z innymi celów – do życia codziennego we współczesnym świecie.

W gimnazjum i liceum natomiast umiejętność czytania znajduje się na wyższym poziomie percepcji (tak jak pozostałe cele) i rozumie się tutaj: rozumienie, wykorzystywanie i refleksyjne przetwarzanie tekstów kultury, co ma umożliwić osiągnięcie własnych celów, rozwój osobisty i aktywne uczestnictwo w społeczeństwie. Ponadto uczeń powinien umieć wyszukiwać, selekcjonować i przeprowadzać krytyczne analizy informacji oraz rozpoznawać własne potrzeby edukacyjne oraz potrzeby uczenia się.

Działalność edukacyjną szkoły określają trzy źródła: szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz danego środowiska.

W zestawie szkolnych przedmiotów w szkole podstawowej wylicza się:

- język polski,

- język obcy nowożytny,

- język mniejszości narodowej lub etniczny,

- język regionalny – kaszubski,

- muzyka,

- plastyka,

- historia i społeczeństwo,

- przyroda,

- matematyka,

- zajęcia komputerowe,

- zajęcia techniczne,

- wychowanie fizyczne,

- wychowanie do życia w rodzinie.

- etyka.

W zestawie szkolnych przedmiotów w gimnazjum wylicza się:

- język polski,

- język obcy nowożytny (na dwóch poziomach: dla początkujących i kontynuujących naukę),

- język mniejszości narodowej lub etniczny,

- język regionalny – kaszubski,

- muzyka,

- plastyka,

- historia,

- wiedza o społeczeństwie,

- geografia,

- biologia,

- chemia,

- fizyka,

- matematyka,

- informatyka,

- wychowanie fizyczne,

- wychowanie do życia w rodzinie,

- etyka.

W zestawie szkolnych przedmiotów w liceum (technikum, szkole zawodowej...) wylicza się:

Przedmioty dodatkowe:

A. z racji wyboru przedmiotów maturalnych:

Ponadto z racji obowiązku szkoły do zadbania o wszechstronny rozwój każdego ucznia, szkoła zobowiązuje się do prowadzenia zajęć:

- dla uczniów wybierających kształcenie z przedmiotów matematyczno-przyrodniczych:

historia i społeczeństwo

- dla uczniów wybierających kształcenie z przedmiotów humanistycznych:

przyroda

B. z racji wyboru kształcenia ogólnego:

Dodatkowo uczniowie mogą wybrać dodatkowe przedmioty, które przygotują ich do podejmowania przemyślanych decyzji:

- w gimnazjum: zajęcia artystyczne lub zajęcia techniczne,

- w liceum/technikum/szkole zawodowej: zajęcia artystyczne lub ekonomia w praktyce.

W szkole podstawowej sformułowane pięć celów nauczania historii: 

- chronologia historyczna,

- analiza i interpretacja historyczna,

- tworzenie prostej narracji historycznej,

- zainteresowanie problematyką społeczną,

- współdziałanie w sprawach publicznych.

(oczywiście w zakresach podstawowych dostosowanych do percepcji uczniów szkoły podstawowej, na dalszych etapach edukacji szkolnej poziom wymagań na zdobycie umiejętności i wiedzy znacznie się podwyższa)

Treści nauczania są wypunktowane w podstawie programowej z wyszczególnionymi wymaganiami. Pierwsza część (1-7) wychodzi od refleksji nad sobą samym i krok po kroku przez region, ojczyznę i państwo dociera do wspólnoty europejskiej i społeczeństwa, aby zakończyć na współczesnych problemach ludzkości. W drugiej części natomiast znajdują się właściwe treści dotyczące historii. Na początku uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami dotyczącymi historii. Po co ona w ogóle jest potrzebna? Czym jest? Jak się posługiwać źródłami? Jak liczyć czas? Następnie rozpoczynają naukę od poznania fundamentów Europy. Edukacja historyczna w szkole podstawowej to przede wszystkim historia narodowa z pewnymi ważnymi, acz niektórymi punktami zwrotnymi w historii powszechnej. Duży akcent położono na historię społeczną, jak np. wydzielono oddzielnie grupy społeczne społeczeństwa feudalnego: mnisi, rycerze, mieszczanie i chłopi. Historia tutaj jest ikonograficzna, to jest ułożono ją w interesujący i ikonograficzny sposób. Akcent pada chociażby na Krzysztofa Kolumba czy Mikołaja Kopernika – a więc szablony w historii. Całość kończy się na współczesności Trzeciej Rzeczpospolitej.

W gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych tymczasem mamy tylko trzy cele nauczania historii, które pokazują jednocześnie, że wydzielono z niej edukację społeczno-obywatelską:

- chronologia historyczna,

- analiza i interpretacja historyczna,

- tworzenie narracji historycznej.

W gimnazjum treści nauczania chronologicznie obejmują, jak już wcześniej podałem, okres od czasów najdawniejszych po rok 1918. Wymieńmy je hasłowo, wg podstawy programowej:

1. Najdawniejsze dzieje człowieka,

2. Cywilizacja Bliskiego Wschodu,

3. Starożytny Izrael,

4. Cywilizacja grecka,

5. Cywilizacja rzymska,

6. Dziedzictwo antyku,

7. Chrześcijaństwo,

8. Arabowie i świat islamski,

9. Początki cywilizacji zachodniego chrześcijaństwa,

10. Bizancjum i Kościół wschodni,

11. Społeczeństwo średniowiecznej Europy,

12. Kultura materialna i duchowa łacińskiej Europy,

13. Polska pierwszych Piastów,

14. Polska dzielnicowa i zjednoczona,

15. Polska w dobie unii z Litwą,

16. Wielkie odkrycia geograficzne,

17. Humanizm i renesans,

18. Rozłam w Kościele zachodnim,

19. Polska i Litwa w czasach ostatnich Jagiellonów,

20. Społeczeństwo i ustrój Rzeczpospolitej Obojga Narodów,

21. Rzeczpospolita Obojga Narodów i jej sąsiedzi w XVII wieku,

22. Formy państwa nowożytnego,

23. Europa w XVIII wieku,

24. Rzeczpospolita Obojga Narodów w XVIII wieku,

25. Bunt poddanych – wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych,

26. Rzeczpospolita w dobie stanisławowskiej,

27. Walka o utrzymanie niepodległości w ostatnich latach XVIII wieku,

28. Rewolucja francuska,

29. Epoka napoleońska,

30. Europa po kongresie wiedeńskim,

31. Rozwój cywilizacji przemysłowej,

32. Europa i świat w XIX wieku,

33. Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim,

34. Społeczeństwo dawnej Rzeczpospolitej w okresie powstań narodowych,

35. Życie pod zaborami,

36. Europa i świat na przełomie XIX i XX wieku,

37. I wojna światowa i jej skutki,

38. Rewolucje rosyjskie,

39. Sprawa polska po I wojnie światowej.

W liceum natomiast treści nauczania rysują się następująco w zakresie podstawowym:

1. Europa i świat po I wojnie światowej,

2. Odrodzenie państwa polskiego po I wojnie światowej,

3. Kryzys demokracji w Europie Zachodniej,

4. System totalitarny w ZSRR,

5. Kryzys demokracji parlamentarnej w Polsce,

6. Gospodarka i społeczeństwo II Rzeczpospolitej,

7. II wojna światowa,

8. Ziemie polskie pod dwoma okupacjami,

9. Sprawa polska w czasie II wojny światowej,

10. Świat po II wojnie światowej,

11. Polska w systemie komunistycznym,

12. Rozkład systemu komunistycznego w Polsce – polska droga do suwerenności.

Rewolucyjnych zmian w treściach nauczania nie ma. Utrzymuje się tendencja tradycji polskiej edukacji historycznej i tradycji europocentryzmu. Zaakcentowano historię ZSRR, ale wyłącznie w świetle negatywnym. Punkt dotyczący systemu totalitarnego ZSRR wymaga dodatkowo otwarcia się na pytanie o samo pojęcie totalitaryzmu, które jest niejednoznaczne. Zniknęło uwypuklenie Trzeciej Rzeszy, Włoch Mussoliniego i historii faszyzmu. Rysuje się tendencja do założenia, że komunizm był gorszy od faszyzmu. W tym kontekście wyczuwa się negatywne skutki polityki historycznej w myśl zasady, że historia jest niewolnicą polityki.

W zakresie rozszerzonym natomiast historię obowiązują również trzy cele nauczania historii oraz dzieje od czasów starożytnych do dzisiaj jako historii powszechnej i narodowej. Duży akcent położono na historię społeczną. Jest to znaczne rozszerzenie edukacji historycznej z poprzednich etapów kształcenia.

Natomiast w przypadku przedmiotu „historia i społeczeństwo” celem jest przede wszystkim poszerzenie wiedzy z zakresu historii z elementami wiedzy o społeczeństwie i wiedzy o kulturze. Na zajęciach można realizować wątek tematyczny albo chronologiczny. Wątek tematyczny realizowany jest poprzez wszystkie okresy historii, natomiast chronologiczny – nie zamyka się na konkretnej problematyce. W ciągu dwóch lat powinno się przeprowadzić cztery wątki (tematyczne lub chronologiczne do wyboru przez nauczyciela) niezależnie od kombinacji.

Przykładowe tematy zajęć podane w podstawie programowej:

Wątki tematyczne:

- Europa i świat,

- język, komunikacja i media,

- kobieta i mężczyzna, rodzina,

- nauka,

- swojskość i obcość,

- gospodarka,

- rządzący i rządzeni,

- wojna i wojskowość,

- ojczysty panteon i ojczyste spory.

Wątki chronologiczne:

- starożytność,

- średniowiecze,

- nowożytność,

- wiek XIX,

- wiek XX.

Historia i społeczeństwa jest przedmiotem dla uczniów zainteresowanych przedmiotami matematyczno-przyrodniczymi z tego względu też, musi pokazać, że wiedza humanistyczna stanowi klucz do rozumienia świata współczesnego i pomaga w autoidentyfikacji w świecie. Przedmiot ten ma nie tylko charakter poznawczy, ale także wychowawczy. Należy utrwalić pozytywną postawę wśród uczniów wobec przeszłości. Historia i społeczeństwo ma charakter interdyscyplinarny.