„Bez broni przeciw Hitlerowi. Opór cywilny w Europie w latach 1939-1945” - J. Semelin - recenzja

Monografia Jacquesa Semelina zatytułowana Bez broni przeciw Hitlerowi. Opór cywilny w Europie w latach 1939-1945 wydana nakładem wydawnictwa UMCS poświęcona jest specyficznej formie przeciwstawienia się okupantowi, słabo dotychczas naświetlonej w literaturze, jaką jest cywilny ruchu oporu.

Studium składa się z dziewięciu rozdziałów podejmujących różną z pozoru, ale wzajemnie się uzupełniającą problematykę. Autor omawia podstawowe cechy dominacji nazistowskiej w Europie, analizuje arkana niepodejmowania współpracy, porusza też kwestie legitymizacji władzy okupanta i jej wpływ na powstanie oraz rozwój cywilnego ruchu oporu. Podkreśla również znaczenie opinii publicznej, jak także spójności społecznej w kształtowaniu się cywilnego ruchu oporu, stosunki zachodzące między tą formą oporu a ludobójstwem. W ostatnim rozdziale autor stawia pytanie dotyczące skuteczności i roli cywilnego ruchu oporu, pytanie z pozoru łatwe, a jednak nastręczające pewnych trudności.

Swoją uwagę J. Semelin skupia przede wszystkim na państwach Europy Zachodniej: Francji, Belgii, Holandii i Skandynawii: Dania, Norwegia. Stara się sformułować najlepszą definicję tego zjawiska, która w ostatecznym kształcie brzmi:

„cywilny ruch oporu to spontaniczny proces walki społeczeństwa cywilnego stosującego niezbrojne metody walki albo przez mobilizację grup społecznych, albo swych głównych instytucji”1.

Autor dzieli ruch oporu na dwa okresy tj. ruch oporu przed Stalingradem i po Stalingradzie, koncentrując swoją uwagę w niniejszym studium na tym pierwszym, ponieważ jest on bardziej widoczny i przejawia większą autonomię, podczas gdy w drugim wypadku ruch oporu jest bardziej wintegrowany w walkę zbrojną i odgrywa znacznie mniejszą rolę.

Cenne w niniejszej monografii jest ukazanie przez autora różnorodnych postaw społeczeństw oraz rządów państw okupowanych i ich wzajemne uwarunkowania, oddziaływania np. czy kolaboracja rządu danego państwa ma wpływ na możliwość podjęcia oporu przez społeczeństwo okupowane i jakie formy może on w takich warunkach przybrać; czy w przypadku kolaboracji rządu ruch oporu (o ile może zaistnieć) ma sens, jaka jest jego skuteczność itd. Cennym elementem pracy jest również spojrzenie na problem kształtowania i rozwoju cywilnego ruchu „sprzeciwu” pod różnym kątem, tak jest np. jeśli chodzi o kwestię kolaboracji, co nią jest, a co nie, jaka jest granica między nią a oporem.

Bardzo ciekawa w tej pracy jest sformułowana przez autora teoria „trzech ekranów”, które zwiększając dystans między katem a ofiarą przyczyniają się do zwiększenia szans na przeżycie tych ostatnich. Tymi ekranami są: państwo, opinia publiczna i więzi społeczne. Ich współgranie „w jednym miejscu i czasie” umożliwia dokonanie rzeczy wręcz niemożliwych do wykonania. Najlepszym przykładem może tu być Dania, gdzie w październiku 1943 r. udało się ewakuować 7000 Żydów do Szwecji. Akcja ta w niewielkim kraju i będącym pod bezpośrednią kontrolą Niemiec wymagała nie tylko wielkiej odwagi, determinacji ale solidarnej postawy i doskonale skoordynowanego współdziałania ze strony trzech wspomnianych wyżej elementów.

To, co też szczególnie utkwiło mi w pamięci, to pokazanie przez autora siły i znaczenia opinii publicznej w państwach będącym pod okupacją hitlerowską. Wydawać by się mogło, iż nie tylko w krajach okupowanych, ale tez w państwie totalitarnym, jakim była Trzecia Rzesza, opinia publiczna nie ma najmniejszego znaczenia, trudno tez jest wyobrazić sobie jej skuteczność w państwie, które nie musiało w zasadzie liczyć się z nikim i niczym. Tymczasem przy solidarnej i zdecydowanej postawie społeczeństw mogła ona stanowić swoistego rodzaju „polityczny mur społeczeństwa cywilnego”, który sparaliżuje lub wręcz uniemożliwi zrealizowanie pewnych zamierzeń przez reżim. Warto wspomnieć o przytaczanych przez Semelina przykładach demonstracji kobiet „aryjskich”, których mężowie byli Żydami podlegającymi, zgodnie z ideologią nazistowską, eksterminacji. Demonstracja ta zmusiła władze niemieckie do rezygnacji ze swoich planów. Podobnie było w przypadku akcji „T4”, polegającej na eksterminacji osób psychicznie chorych. Tu także protesty ze strony rodzin oraz instytucji cieszących się autorytetem w społeczeństwie (np. Kościół) przeszkodziły hitlerowcom w pełnej realizacji tego przedsięwzięcia. Aczkolwiek rzeczywistość nie była tak piękna, jak można to wysnuć z powyższego. Bo jak wytłumaczyć Shoah? Dlaczego doszło do tego ludobójstwa i aż na taką skalę? Teoria „trzech ekranów” pozwala udzielić na te pytania odpowiedzi, choć zawsze pewne wątpliwości natury moralnej pozostaną. Żydzi umierali, ponieważ nikt nie protestował w ich obronie, a co według autora, spowodowane było głównie przez ich alienację w społeczeństwach europejskich na przestrzeni dziejów. Żydzi mieli swoje obrzędy, zwyczaje, własne dzielnice, słowem: byli słabo zintegrowani ze społeczeństwem, by mogło ono uważać ich za „swoich”. Wobec tej narodowości żaden z „ekranów ochronnych” nie zadziałał należycie, nie licząc wypadków pomocy ze strony pojedynczych osób bądź organizacji.

Reasumując analizę zjawiska cywilnego ruchu oporu, w kwestii dotyczącej jego skuteczności, autor sprowadza swoje rozważania do tzw. zasady trzech efektywności tj. efektywności pośredniej, bezpośredniej i powstrzymującej. Z monografii można tez wyczytać postulat autora, by właściwie patrzeć na ruch oporu danego kraju tzn. by unikać jego mitologizowania, gloryfikacji i koncentrowania się na pojedynczej jego stronie, np. walce zbrojnej.

Osiągnięciem metodologicznym pracy jest niewątpliwie „nowe” spojrzenie na ruch oporu. Jest on zazwyczaj kojarzony z konkretną, właściwą walką z bronią w ręku, Jednak takie myślenie, zdaniem autora, bardzo upraszcza, wręcz zubaża tę problematykę. Autor koncentruje się bowiem na jego mniej wyeksponowanej postaci-postaci niezbrojnej, mniej „widocznej”, spektakularnej, ale równie ważnej, o ile nie ważniejszej w pewnych okolicznościach, jak zbrojny ruch oporu. Poza tym, na co należy zwrócić uwagę, autor będąc Francuzem, nie skupia się wyłącznie na Francji, czego można się było spodziewać, lecz na podjętą tematykę patrzy obiektywnie i racjonalnie, unikając „gallocentryzmu”. Dodatkowym atutem monografii jest to, że Jacques Semelin nie jest tylko „zwykłym” historykiem, lecz przede wszystkim psychosocjologiem z wykształcenia. To sprawia, że często pierwszeństwo mają u niego oryginalne spostrzeżenia. Można się nawet pokusić o dodanie, iż postrzega inaczej i w pewnym sensie głębiej pewne zjawiska historyczne niż przeciętny historyk.

Ponadto ważne jest to, że autor nie narzuca na siłę czytelnikowi swojego zdania. Zabieg ten pozwala na zajęcie czytelnikowi własnego stanowiska, jak również jest znakomitym przyczynkiem do szerszej dyskusji na ten temat.

Z obrazu cywilnego ruchu oporu zawartego w niniejszej monografii wyłania się zatem, silny i mający wpływ na kształtowanie się rzeczywistości ruch sprzeciwu, ale w zależności od podstawowego jego czynnika- społeczeństwa. Jego wewnętrzna spójność, stanowczość, solidaryzm i postawa wobec okupanta jest czynnikiem determinującym skuteczność cywilnego ruchu oporu.

Czytając tą recenzje odnieść można wrażenie, że książka ta nie posiada wad. A jednak pewnym mankamentem może się okazać strona językowa. Autor bowiem ma „ciężkie pióro”, pisze językiem typowo naukowym, a ponadto często buduje kilometrowe zdania, co nie ułatwia percepcji tekstu. Być może częściową winę za taki stan rzeczy ponosi też tłumacz, jednak brak o nim jakiekolwiek informacji, co niejako ucina dyskusję.

Mimo to biorąc pod uwagę fakt, iż monografii dotyczących tej problematyki jest niewiele, lub w sposób niedostateczny podejmują tą problematykę, książka ta jest tym bardziej znaczącą pozycją w dziedzinie badań nad cywilnym ruchem oporu. Tym samym warto przeczytać niniejszą pozycję .

Tytuł: Bez broni przeciw Hitlerowi. Opór cywilny w Europie w latach 1939-1945
Autor: Jacques Semelin
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
Data wydania: 2001
ISBN/EAN: 83-227-1660-5
Liczba stron: 332
Cena: ok. 16 zł
Ocena recenzenta: 8/10

1. J.Semelin, Bez broni przecie Hitlerowi..., Lublin 2001, s. 33. [↩]