Zakopane - spacerem po zabytkach

O Zakopanym pisało i pisze się dużo. Dlatego nie będę pisał o historii Zakopanego. Napiszę pokrótce tylko o zabytkowych miejscach stolicy polskich gór, które odwiedziłem i które z łatwością każdy również może zobaczyć.

Kościół na Pęksowym Brzyzku / fot. Adam Rębacz

Na początek może wspomnę, że wjazd do Zakopanego obecną ulicą Nowotarską został uwieczniony w drugiej połowie XIX w. przez zafascynowanego Tatrami artystę, Walerego Eljasza. Zdjęcie, przedstawiające zbieg obecnych ulic Nowotarskiej z Chramcówkami, można znaleźć, jeśli nie we wszechwiedzącym internecie, to w małej książeczce „Zakopane wczoraj i dziś” wyd. Parma Press.

Zabytki budowlane Zakopanego - mam nadzieję, że żaden specjalista dziedziny się nie obruszy - w sposób uproszczony można podzielić na dwie grupy. Te które powstały w drugiej połowie XIX w. oraz te powstałe w latach międzywojennych. Te pierwsze możemy zobaczyć zwłaszcza na ulicy Kościeliskiej - najstarszej ulicy Zakopanego. To tam miała powstać pierwsza osada, z której rozwinęło się Zakopane.

Kościół „na Pęksowym Brzyzku”

Podobno najstarszym zachowanym budynkiem jest znajdujący się tam kościół „na Pęksowym Brzyzku” zwany inaczej kościołem Matki Boskiej Częstochowskiej i św Klemensa. Lokalna nazwa miejsca lokacji kościoła to nic innego jak zestawienie nazwiska wcześniejszego właściciela ziemi z lokalnym określeniem na skrawek stromizny nad potokiem Idąc od pasażu podziemnego wgłąb ulicy Kościeliskiej nie sposób go nie zauważyć.

Kościół wybudowany został dokładnie w połowie XIX w. przez pierwszego duszpasterza Skalnego Podhala, ks Józefa Stolarczyka. Ksiądz Stolarczyk, jak niektórzy mówią, zyskał autorytet u górali, bo prezentował proste męskie cechy, cenione przez szwarny lud tej ziemi.

Również z połowy XIX w. pochodzi „stary” cmentarz Zakopanego, zwany po prostu cmentarzem na Pęksowym Brzyzku. Pochowanych zostało tu wiele osób znakomicie zasłużonych dla Podhala jak również i dla większej sprawy. Niedaleko wejścia, z prawej strony znajduje się symboliczny grób Witkacego, razem z mogiłą jego matki. Trochę dalej pochowano Nieco dalej pochowano Stanisława Marusarz (wraz z żoną lreną), Helenę Marusarzównę i Kornela Makuszyńskiego. Ponadto na cmentarzu znajdują się nagrobki m.in. Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Władysława Orkana, Tytusa Chałubińskiego i Władysława Hasiora.

Cmentarz na Pęksowym Brzyzku. Grób Heleny Marusarzówny, narciarskiej mistrzyni Polski, zamordowanej przez Niemców / fot. Adam Rębacz

Cmentarz na Pęksowym Brzyzku. Grób Kornela Makuszyńskiego / fot. Adam Rębacz

Cichcem powtarzana legenda mówi, że część Żydów, którzy z wiadomych przyczyn musieli po 1939 r. zniknąć z Zakopanego, zakopała swoje kosztowności na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku. Dlaczego? Bo, jak mawiają, było to jedyne miejsce którego miejscowi zbóje nie odważyli się rabować.

Ulica Kościeliska

Idąc dalej ulicą Kościeliską natrafiamy na istniejącą tu od połowy XIX w., restaurację „u Wnuka”. Wg licznego grona miejscowych i turystów można tam zjeść najlepszą kwaśnicę w Zakopanem. Miała być to pierwsza karczma Zakopanego. O rzeczach które się tu wyprawiały, osobistościach które to miejsce odwiedzały chętnie wiele, by można pisać.

Restauracja „u Wnuka”. Ulica Kościeliska / fot. Adam Rębacz

Willa zwana Kolibą, to kolejny punkt na drodze Kościeliskiej. Jest to, jak piszą, pierwszy budynek wzniesiony w tzw. stylu zakopiańskim. Zaprojektował go sam Stanisław Witkiewicz w latach 1890-tych dla  Zygmunta Gnatowskiego. Od 1993 w willi Koliba mieści się Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza. Ulica Kościeliska jest ogólnie rzecz biorąc tym rejonem, o który powinien zahaczyć każdy zainteresowany w starym budownictwie Zakopanego. Na drodze tej znajdują się również XIX wieczne „wille” Cicha i Orla, ale tych akurat nie dane mi było zobaczyć i uwiecznić. Ulica Kościeliska pod względem zabudowy jest generalnie dużo ładniejsza od Krupówek.

Krupówki - główny deptak Zakopanego

Przenosząc się z kolei w górę Zakopanego, należałoby wspomnieć o zabudowie głównego deptaka Zakopanego, Krupówek. Część budowli pochodzi jeszcze z czasów galicyjskich, jak np. Willa Poraj znajdująca się przy zbiegu Krupówek i ul. 3 Maja w ul. Zamojskiego. Część budynków natomiast, to inwestycje międzywojenne. Wtedy to nastąpił prawdziwy - wiążący się z wielkimi państwowymi inwestycjami - bum turystyczny na Zakopane. To w latach 30-tych powstała w rekordowo krótkim czasie kolejka na Kasprowy Wierch. Zbudowana została kolejka na Gubałówkę (uczestniczył w jej projektowaniu m.in. architekt Władysław Stokowski, który stanowi oddzielna historię). Do Zakopanego przyjeżdżały elity II RP (o czym innym razem). Z tego okresu pochodzą m.in. murowane budynki na skrzyżowaniu Krupówek z ul. Kościuszki. Ładne zdjęcie przedstawiające widok tego skrzyżowania znajduje się w dostępnych on-line zasobach NAC.pl

Z samych początków XX w. pochodzi najbardziej znany kościół Zakopanego, kościół św. Rodziny, zbudowany w stylu neoromańskim, o strzelistym, acz ponurym wyglądzie, przerażającym raczej w nocy. Jest to pierwszy murowany kościół Zakopanego.

Kościół św. Rodziny. Pierwszy murowany kościół Zakopanego / fot. Adam Rębacz

Idąc dalej Krupówkami, po prawej, ponad współczesną konstrukcją niedawno nazwaną „sukiennicami” możemy zauważyć gmach Technikum Budowlanego. Jest to dawna Szkoła Przemysłu Drzewnego.

Technikum Budowlane. Dawna Szkoła Przemysłu Drzewnego / fot. Adam Rębacz

Wspomniany Dworzec Tatrzański, został wybudowany jako drewniany budynek w 1882 r. W bodajże 1900 r. spłonął, a budowla którą możemy dziś oglądać została postawiona kilka lat później. Dworzec Tatrzański był niegdyś ośrodkiem kultury. Gościli tu m.in Henryk Sienkiewicz, Helena Modrzejewska i Iignacy J. Paderewski. Naprzeciwko dworca znajduje się gmach Muzeum Tatrzańskiego. Jego historia nie jest mi znana.

Muzeum Tatrzańskie / fot. Adam Rębacz

Schowany za powyższymi budynkami - przylegający bezpośrednio do ul. Zaruskiego - znajduje się kolos z największym gontowym dachem w Europie. Budynek wzniesiony został w 1958 r., przez lata zwany był Domem Turysty.

Z obiektów, które można zobaczyć, polecam także domek przy ul. Kasprusie 19. Jest to willa Atma, wybudowana w 1895 r., w której mieszkał Karol Szymanowski. Teraz znajduje się tam muzeum jego pamięci.

Willa Atma / fot. Adam Rębacz

„Katownia Podhala”

Warto również wspomnieć  „katowni Podhala”, hotelu „Palace” przy ul. Chałubińskiego, w dość dużym oddaleniu od centrum. Była to siedziba Gestapo, miejsce zbrodni, napisano na ten temat książkę pt. „Palace – katownia Podhala”. Obecnie ponownie znajduje się tutaj hotel.

Przy ulicy Zamojskiego, znajduje się dom o nazwie willa „Miedziana”. W czasie wojny mieściła się tu zakonspirowana siedziba Abwehry - oficjalnie zaś urząd budowlany.

Podsumowanie

Co do wyglądu samych Krupówek i Zakopanego w czasie okupacji, ciekawe zdjęcia dostępne są zarówno na stronach Narodowego Archiwum Cyfrowego (NAC.pl), jak i wspomnianej przeze mnie książeczki „Zakopane wczoraj i dziś” wyd. Parma Press.

Na tym kończę krótką podróż ulicami Zakopanego. Nie był to ani wyczerpujący ani kompletny opis wszystkich miejsc wartych odwiedzenia w Zakopanym. Jedynie krótki spacer na który można się wybrać będąc w tym miejscu chwilę.