Historyk zapomniany - Romuald Śreniawa-Szypiowski, 1927-2003

„Był człowiekiem wielkiej pasji, człowiekiem-instytucją.”

Andrzej Dławichowski1

Już jutro, w czwartek 21 października 2010 r., zapoczątkowane zostaną trzydniowe obchody 80-lecia Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Dla wielu okazja, aby lepiej poznać historię (nomen omen) tegoż instytutu oraz spotkać się z dawno nie widzianymi wykładowcami i kolegami. Będzie to jednak również szansa na to, aby przypomnieć sobie tych, którzy kiedyś studiowali, czy też pracowali w tej placówce, a dzisiaj ich już z nami nie ma. Jedną z takich osób jest Romuald Śreniawa-Szypiowski. Powstaniec Warszawski, a także historyk Powstania. Dzisiaj w zasadzie niemal całkowicie zapomniany.

Powstanie Warszawskie

Romuald Śreniawa-Szypiowski „Roman„, „Wapniak„, urodził się 6 listopada 1927 r. w Rudej Pabianickiej, jako syn Adama i Feliksy Audaszek. W wieku 16 lat wstąpił do konspiracji. W trakcie Powstania Warszawskiego walczył w plutonie „Mieczyków„, który to wchodził w skład baonu „Czata 49” (Zgrupowanie ”Radosław”). Razem z batalionem przeszedł cały szlak bojowy: od Woli przez Stawki, Stare Miasto, Śródmieście, Czerniaków aż po Mokotów. W dniu 4 września 1944 r. mjr Tadeusz Runge ”Witold”2 złożył wniosek o jego awans do stopnia strzelca3. Trzykrotnie ranny, w tym 14 września na Czerniakowie. Jako ciekawostkę i rzecz dość niecodzienną w warunkach Powstania, można przytoczyć historię, jak to... uratował kota (sic!):

„Czy jest jeszcze coś, co szczególnie utkwiło pani w pamięci nie koniecznie byłoby to najgorsze wspomnienie z Powstania?
Takie wspomnienie właśnie, jak jeden z kolegów z naszej… ten gdzie… Paliło się wszystko i on musiał przebyć między właśnie takim tunelem płonących domów i w pewnym momencie zawrócił. Dlaczego? Dlatego bo był kot, który przeraźliwie miauczał i on chciał uratować tego kota. Proszę sobie wyobrazić [poświęcenie] w tym wszystkim… przecież ryzykował, że się spali. To był Romuald Szreniawa Szypiowski, późniejszy historyk zajmujący się Powstaniem.
Udało się uratować tego kota?
Uratował. Tak, uratował tego kota. Nie wiadomo jak kot potem dalej.
Taka sytuacja jak w niektórych filmach...
Tak, ale rzeczywiście tak. To właśnie ten historyk, o którym panu opowiadałam”4.

Do niewoli, w szeregach kompanii B-3 Pułku AK „Baszta”, trafił 27 września po wyjściu z kanałów na ulicy Dworkowej. Oto jak opisywał po latach tamte tragiczne godziny:

„Grupę ok. 20 osób poprowadził spowrotem na Mokotów, st. strz. Wapniak z plut. Mieczyków, napotykając w drodze ostatnią grupę z Mokotowa /pod d-ctwem oficera?/. Powstańcy ci wydostali się ze strefy zagazowanej, lecz otrzymali z bocznego kanału silny strumień czystej wody. Widocznie N-mcy pamiętając o pobudowanej tamie-barykadzie, chcieli zatopić górną część burzowca /filtry były przypuszczalnie nieczynne, lecz mogli otworzyć zbiorniki/. Obu tym połączonym grupom udało się jednak minąć ten strumień wody i przejść w górę kanałem, skąd do bocznego i wyjść włazem na dolnej części ul. Dworkowej /27.09.44 r., ok. godz. 15.00/. Właz był obstawiony przez żołnierzy-wehrmachtu, był jednak przy nich oficer żandarmerii czy SS, który na miejscu kazał rozstrzelać jednego powstańca, a drugi leżał zabity na schodach w górę ulicy, mając rozerwaną twarz pociskiem ekranzytowym /podobno za próbę ucieczki czy przechowanie broni/. Ta grupa powstańców wziętych do niewoli liczyła ok. 50-60 powstańców /bez kobiet?/. Z ‚Czaty’ byli w niej m.in. dwaj ostatni ‚Mieczyki’- st. strz. ‚Wapniak’ i strz. ‚Rembert’5 - łączn. mjr. ‚Witolda’. Poprowadzono ich następnie na górę ulicy /pod budynkiem pocztowym klęczało kilkadziesiąt osób, raczej cywilnych, po stronie północnej natomiast, pod siatką ogrodzenia bazaru, leżał stos rozstrzelanych - na ok. 15 m. długości i do 2 m. wysokości. N-mcy z pedanterią pościągali z pomordowanych buty, trzewiki, kurtki itp.- Patrz załącznik/ poczem poprowadzono dalej Puławską /obok rozebranej barykady z tramwajów i stanowiska haubicy/, Rakowiecką /mijając samochód w-wskiej, polskiej straży pożarnej, którzy jechali z remizy na Polnej/, Andrzeja Boboli, na Forty Mokotowskie. Tam byli sprowadzeni jeńcy z całego Mokotowa, skąd po krótkim czasie jeszcze tego samego dnia zostali pieszo odtransportowani do obozu w Pruszkowie /hale fabryczne/”6.

Po zakończeniu walk trafił najpierw do obozu przejściowego w Skierniewicach, a później do stalagu X-B Sandbostel, nr jeniecki 221842. Do Polski wrócił dopiero w grudniu 1945 r.

Lata powojenne i praca naukowa

Pierwsze materiały z Powstania zaczął zbierać już w trakcie jego trwania, kiedy to pochował je w trzech puszkach, które następnie zalutował i zakopał. Po wojnie odnalazł je, lecz gdy trafił do więzienia w latach 50. (był więźniem politycznym), znowu utracił swoje zbiory, tym razem na cztery lata. Studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim. Magisterium uzyskał w roku 1965 na podstawie pracy poświęconej działalności Centrali Zaopatrzenia Terenu, pisanej u prof. Stanisława Herbsta. Przez kilka lat pracował w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy.

Od lat 60., z inicjatywy prof. Gieysztora, zbierał ankiety biograficzne od uczestników Powstania Warszawskiego. Pod koniec życia udało mu się ich zebrać około 20 tys. Miały posłużyć do stworzeniaSłownika biograficznego Powstania Warszawskiego. Był posiadaczem największego prywatnego zbioru pamiątek po Powstaniu. Opaski, znaczki, listy, odznaki, dokumenty, zdjęcia, artykuły z gazet (w tymBiuletyn Informacyjny z 3 października ’44) oraz sztandar pierwszej kompanii „Zemsta„ baonu „Pięść„ Zgrupowania ”Radosław”, uszyty przez siostry zakonne prowadzące dom starców na Woli7. Nie udało mu się jednak dokończyć najważniejszego dzieła, czyli wspominanego wyżej słownika biograficznego (choć tom pierwszy ukazał się już w 2002 roku). Zmarł w dniu 5 maja 2003 roku w Warszawie, na ponad rok przed pamiętną 60. rocznicą wybuchu Powstania Warszawskiego.

Czego nie zrobił sam, dokończyli inni. Drugi tom słownika ukazał się w 2004 r.8, a w 2009 wypuszczony został suplement. Materiały źródłowe jakie udało mu się zebrać, zostały przekazane przez jego siostrzenicę do Archiwum Akt Nowych. Razem zajmują łącznie około 15 metrów. Sam dr Kunert miał stwierdzić, że w większości jest to materiał nieprzebadany9, a co za tym idzie o ogromnej wartości dla historyków Powstania Warszawskiego. Nie tylko zbieraniem materiałów zajmował się R. Śreniawa-Szypiowski. Na liście jego prac, poświęconych przede wszystkim Powstaniu Warszawskiemu, znaleźć możemy m.in.:

Działania bojowe bat. „Czata 49” w czasie Powstania Warszawskiego 1944, Warszawa 1959 [praca nie została wydana];
„Czata 49”, „Więź” 10(1961), s. 132-137;
Batalion „Czata 49„ w Powstaniu Warszawskim, ”Kronika Warszawy” 1/2(1994), s. 159-190
Barykady Powstania Warszawskiego 1944, oprac., Warszawa 1993;
Powstanie Warszawskie 1 sierpnia-2 października 1944: służby w walce, red., Warszawa 1994;
Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944. t. 3, oprac. [i in.], Warszawa 1994;
Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944. t. 4, oprac. [i in.], Warszawa 1994;
J. Łoś, Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, oprac., Warszawa 2000.

Jest to oczywiście jedynie wybór prac „Romana„, niemniej wyraźnie widać główne zainteresowania. Bez wątpienia był człowiekiem z wielką pasją, który potrafił po wyznaczeniu sobie celu dążyć do niego uparcie. Co najważniejsze, cel został zrealizowany. Pamięć o batalionie ”Czata 49” została przechowana w dużej mierze dzięki jego staraniom. Osobiście nie mam najmniejszych wątpliwości, że należy go stawiać na równi z największymi historykami Powstania Warszawskiego, takimi jak płk Adam Borkiewicz, Robert Bielecki, Jerzy Kirchmayer, Piotr Stachiewicz czy też Juliusz Kulesza. Mam nadzieję jednocześnie, że nadchodzące obchody 80-lecia istnienia Instytutu Historycznego UW pozwolą przywrócić pamięć tego wyjątkowego człowieka szerszej świadomości. Choćby przez ten krótki zarys jego życia.

1. Za: http://www.um.warszawa.pl/v_syrenka/new/index.php?dzial=aktualnosci&ak_id=668&kat=6[dostęp na: 18.10.2010 r.] [↩]
2. Ppłk Tadeusz Runge „Witold„, syn Tadeusza i Anny Paprockiej. Urodzony 22 listopada 1898 r. w Brodach. Żołnierz Legionu Wschodniego, armii austriackiej, POW. Absolwent Centralnej Szkoły Pirotechnicznej i Centralnej Szkoły Strzelniczej. Wykładowca w CSS, z-ca naczelnika Wydziału Społeczno-Politycznego w Lublinie, szef bezpieczeństwa w Komisariacie Rządu na Miasto Stołeczne Warszawę, naczelnik Wydziału Społeczno-Politycznego w Urzędzie Wojewódzkim w Nowogródku. Ze względu na stan zdrowia nie wziął udziału w walkach września 1939 r. Żołnierz 1. SBS, cichociemny. Do Kraju wrócił w nocy z 9/10 kwietnia 1944 r. Od maja 1944 r. kierownik Centrali Zaopatrzenia Terenu. D-ca batalionu ”Czata 49”. Odznaczony Medalem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi, 2x Medalem Wojska i Virtuti Militari V kl. (nr krzyża 11 529, zweryfikowany jako odznaczony na mocy rozkazu bez numeru z dn. 17 sierpnia 1944 r.). Zmarł 21grudnia 1975 r. Pochowany na warszawskich Powązkach Wojskowych. [↩]
3. B. Nowożycki, Batalion Armii Krajowej „Czata 49” w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 2008, s. 158. [↩]
4. Za: http://ahm.1944.pl/Maria_Sztark-Sobieniecka/7/?q=Szypiowski [dostęp na: 20.10.2010 r.]. [↩]
5. Zbigniew Kornas „Rembert”, syn Jana i Kazimiery. Urodzony 23 listopada 1929 r. w Rembertowie. W konspiracji od 1942 roku (Szare Szeregi). W trakcie Powstania Warszawskiego był m.in. zasypany na Mławskiej 3 po nalocie z 28 sierpnia. Po Powstaniu obozy w Skierniewicach i Sabdbostel, nr jeniecki 221723. Po wojnie pracował m.in. w zakładach FSO na Żeraniu. Zmarł 21 września 1999 r. [↩]
6. Gabinet Rękopisów BUW, Archiwum Roberta Bieleckiego, sygn. 2919, k. 164 [niepublikowany maszynopis artykułu R. Śreniawy-Szypiowskiego nt. historii batalionu „Czata 49”]. [↩]
7. Patrz też: T. Urzykowski, W prezencie od sióstr, „Gazeta Wyborcza” nr 156, wydanie z dnia 6.07.2004 [↩]
8. Patrz też: http://tygodnik2003-2007.onet.pl/3229,10677,1178435,tematy.html [dostęp na: 20.10.2010 r.]. [↩]
9. Za: http://www.um.warszawa.pl/v_syrenka/new/index.php?dzial=aktualnosci&ak_id=668&kat=6[dostęp na: 20.10.2010 r.] [↩]