„Pani na Puławach. Opowieść o Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej” - G. Pauszer-Klownowska - recenzja

Izabela z Flemingów Czartoryska, żona Adama Kazimierza Czartoryskiego, to prawdziwa kobieta – Europejka przełomu XVIII i XIX wieku. Mimo że nie była zbyt piękna, to będąc w towarzystwie uważana była za tę, od której płynie swoisty blask.

Wszyscy cenili ją za jej wykształcenie, doskonały gust artystyczny, wdzięk i maniery. Jej życie zostało przybliżone czytelnikowi przez Gabrielę Pauszer-Klownowską w książce uważaną za powieść dokumentalną, która po raz pierwszy została wydana w roku 1978 przez wydawnictwo „Czytelnik” (wznowienie w 1988 roku). Obecnie książka została wydana ponownie w nowej szacie graficznej i ze zmianami wprowadzonymi przez redakcję wydawnictwa Inicjał Andrzej Palacz. Pozycja ukazała się dzięki współpracy wspomnianego wydawnictwa z Muzeum Książąt Czartoryskich w Puławach oraz Fundacji XX Czartoryskich w Krakowie.

Izabela Z Flemingów Czartoryska żyła w latach 1746-1835 czyli prawie dziewięćdziesiąt lat. Miała życie barwne, bujne i interesujące. Wywierała wpływ na losy swoich dzieci i sprawy narodu polskiego. Przeżyła Sejm Czteroletni, insurekcję kościuszkowską, Księstwo Warszawskie, Królestwo Kongresowe, powstanie listopadowe. Była damą – patriotką. Uważała, że służy krajowi urządzając bale, spotkania towarzyskie, bywając częstym gościem znamienitych osobistości świata polityki, opowiadając się po stronie stronnictwa patriotycznego. Miała wielu kochanków, wśród których znaleźli się między innymi król Stanisław August Poniatowski, ambasador carski Mikołaj Repnin, hetman Kazimierz Rzewuski, Francuz Luis duc de Lauzun oraz wielki zdrajca hetman Branicki, ale jak podkreślała najważniejsze były dla niej miłość do dzieci i miłość do ojczyzny. Mimo, że oficjalnie miała piątkę dzieci, to jej mąż generał ziem podolskich Adam Czartoryski był ojcem jedynie Teresy. Nie uznał ojcostwa jedynie w stosunku do córki Izabeli z pisarzem koronnym Kazimierzem Rzewuskim Cecylii Beydale, która była nieszczęśliwie zakochana w swoim przyrodnim bracie Konstantym. Młodzi dowiedzieć się mieli o braterskich więzach od samej Izabeli, gdy Konstanty miał przedstawić swoje plany ślubu z wychowanką matki. Dziewczyna kochała Konstantego do końca życia i przypłaciła tę tragiczną miłość nawracającymi się atakami choroby psychicznej. Oprócz bujnego życia miłosnego, Izabela interesowała się życiem politycznym. Po zniszczeniu przez rosyjskie wojska podwarszawskich Powązek, Izabela osiadła w Puławach, z których uczyniła centrum życia towarzyskiego. Po zniszczeniu ich przez wojska rosyjskie w okresie insurekcji kościuszkowskiej, Izabela czuwała sama nad odbudową. Dbała również o intratne zawieranie małżeństw swoich dzieci. Maria Anna została księżną Wirtemberską, poślubiając księcia Ludwika, przez którego nota bene była notorycznie poniżana fizycznie. Izabela przedkładała jednak koneksje nad szczęście córki. Troszczyła się o wykształcenie swoich synów i ich karierę. Dbała się o włościan, miedzy innymi założyła męską szkołę elementarną w Włostowicach na Lubelszczyźnie. Sama była autorką kilku książeczek dla uczniów.

Książka, która w głównej mierze powstała w oparciu o listy Izabeli Czartoryskiej. Nie ma strony, aby Autorka nie cytowała któregoś z nich fragmentów. Materiały dokumentalne zostały zaczerpnięte z archiwów krajowych i zagranicznych, na drukowanych i niedrukowanych listach, wspomnieniach, pamiętnikach pisanych zarówno przez rodaków, jak i cudzoziemców. Oprócz tego Autorka opiera się na opracowaniach naukowych. Brak przypisów tłumaczy tym, że nie chciała obciążać czytelnika ogromnym balastem bibliograficznym. Istnieją jedynie przypisy od redakcji wyjaśniające niezrozumiałe być może dla czytającego pojęcia. Na końcu książki znajdziemy jednak zebrane ważniejsze pozycje bibliograficzne z podziałem na materiały archiwalne, pamiętniki, wspomnienia, gazety i listy współczesne drukowane, opracowania i prace literackie Izabeli z Flemingów Czartoryskiej. Po za tym źródła podzielone również zostały według miejsc ich przechowywania np. Listy do I. Czartoryskiej do A.K. Czartoryskiego można odnaleźć w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, a Pieśń wieśniaków puławskich w dzień imienin swojej pani (1805) w Bibliotece w Kórniku. Znajdziemy też spis ilustracji zawartych w tekście wraz z podaniem źródeł ich pochodzenia, które w większości pochodzą z czasów życia Izabeli i swoją drogą są świetnym uzupełnieniem tekstu oraz fragment drzewa genealogicznego rodu Czartoryskich. Na uwagę zasługuje fakt, że książka wydana została w twardej oprawie we wspaniałej oprawie graficznej nawiązującej zaczerpniętymi motywami do XVIII i XIX wieku.

Książka rzeczywiście stanowi pewnego rodzaju powieść dokumentalną. Autorka potrafiła wydobyć z listów słowa, które przekazywała czytelnikowi w formie dialogów. Mamy tu też układ chronologiczny. Nie ma przeskoków w latach, wszystko toczy się po kolei, tak jak w życiu. Oczywiście główną bohaterką jest Izabela z Flemingów Czartoryska. Autorka pozwala jednak poznać osobowość i losy zarówno męża Izabeli, jak i jej dzieci. Mamy możliwość zaznajomić się bliżej z decyzjami Izabeli, z wyborami kochanków, odczuciami, zapisanymi myślami i troskami. Tłem książki jest fascynujący świat przełomu XVIII i XIX wieku: życie codzienne wyższych warstw, bale, spotkania towarzyskie, podróże, koneksje. Poznajemy również architekturę ówczesnych Powązek i Puław. Ważną rolę odgrywa tu też toczące się ówcześnie życie polityczne i wydarzenia historyczne.

Książka godna polecenia zwłaszcza wielbicielom opisywanych czasów. W tekście można odnaleźć wiele ciekawostek dotyczących nie tylko życia prywatnego naszej bohaterki. Styl, jaki zaproponowała Autorka czytelnikowi osobiście przypadł mi do gustu. Czasami miałam wrażenie jakbym czytała baśń a nie biografię Izabeli. Wiem jednak, że nie wszyscy tolerują i gustują w takim języku. W książce pełno jest elementów zaczerpniętych z romantyzmu i sentymentalizmu. Życie Izabeli z Flemingów Czartoryskiej stanowi w dużym stopniu opowieść o rodzinie Czartoryskich. Jej wzlotach, upadkach, błędach, zasługach. To również opowieść o czasach stanisławowskich i niektórych ważniejszych momentach z dziejów narodu polskiego na przełomie XVIII i XIX wieku.

Plus minus:
Na Plus:
+ twarda oprawa
+ liczne źródeł tekście fragmenty cytowanych źródeł
+ ilustracje (spis na końcu książki)
+ bibliografia z podziałem na źródła i opracowania
+ podział źródeł według ich miejsc obecnego przechowywania
+ styl pisania
+ układ chronologiczny wydarzeń
+ fragment drzewa genealogicznego rodziny Czartoryskich
+ obraz przełomu XVIII i XIX wieku: polityka, gospodarka, życie codzienne, wydarzenia historyczne
+ opowieść o rodzinie Czartoryskich, a nie tylko o Izabeli
+ autorka ukazuje zarówno wady jak i zalety Izabeli z Flemingów Czartoryskiej
Na Minus:
- brak przypisów (oprócz tych od redakcji)

Tytuł: Pani na Puławach. opowieść o Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej
Autor: Gabriela Pauszer-Klonowska
Wydawca: Inicjał Andrzej Palacz
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-930461-2-6
Liczba stron: 420
Oprawa: twarda
Cena: ok. 39 zł
Ocena recenzenta: 8.5/10