Z biblioteki historyka: Kedyw Okręgu Warszawa AK

Na temat okresu okupacji niemieckiej w Warszawie oraz Powstania Warszawskiego napisano tysiące najróżniejszych prac. Od ogólnych opracowań, przez szczegółowe monografie i wspomnienia po edycje dokumentów. Są wśród nich pozycje zarówno wybitne, takie które wręcz należy znać, a są i takie, które z czystym sumieniem można ominąć.

Biblioteka Uniwersytetu w Toronto / fot. Nicholas Moreau, Ten plik udostępniony jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0.

Niestety nie zawsze dysponujemy taką ilością czasu, żeby dokładnie sprawdzić, po które naprawdę warto sięgnąć. Są też sytuacje, kiedy na jakiś temat napisano stosunkowo niedużą ilość książek i artykułów, lecz są one w sporej części trudno dostępne, albo też trzeba się namęczyć, aby w ogóle znaleźć informacje o ich istnieniu. Jednym z takich zagadnień jest historia Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej. I właśnie opracowaniom i źródłom do tego fragmentu losów okupowanej Warszawy, poświęcony jest ten tekst.

Konspiracja - opracowania

Na początek zdecydowanie warto zapoznać się z czterema pracami. Aż trzy z nich są autorstwa jednego z najwybitniejszych historyków zajmujących się konspiracją warszawską 1939-1944, profesora Tomasza Strzembosza. Tym, co powinno nas szczególnie zainteresować, jest praca doktorska Autora: Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944. Napisana w 1971 roku, wydana po raz pierwszy w 1979. Część dotycząca KeDywu OW AK zajmuje około 80 stron (w zależności od wydania). Dostajemy historię kształtowania się struktur Kierownictwa Dywersji Okręgu Warszawa, schematy organizacyjne, losy poszczególnych oddziałów. Wszystko zaprezentowane w sposób bardzo jasny i logiczny. Niestety praca była z konieczności opierana na niewystarczającej dokumentacji, wspomnieniach żołnierzy. Stąd też pojawiające się miejscami nieścisłości, błędne informacje. Dlatego też wskazane jest, aby podczas lektury porównywać treść z innymi pracami, szczególnie tymi najnowszymi (o nich w dalszej części). Tym niemniej jest to dzieło, po które bez wahania można sięgnąć na samym starcie poznawania tematu. Powinno pomóc zarysować ogólny obraz.

Jako bardzo dobre uzupełnienie można wykorzystać dwie kolejne prace profesora Strzembosza: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944 (Warszawa 1978) i Odbijanie więźniów w Warszawie 1939-1944 (Warszawa 1972). Obie umożliwiają nam bliższe zapoznanie się z akcjami bojowymi, które przeprowadzali ludzie mjra Jerzego Lewińskiego „Chuchro„ i dra Józefa Romana Rybickiego ”Andrzeja”1. Autor opisał m.in. pomoc udzielaną Powstańcom w getcie, akcje „Panienka„ i ”Czacki” czy też akcje na budy żandarmów z końca roku 1943. Rzecz jasna i te opracowania były narażone na nieścisłości z racji braku odpowiednich źródeł. Jednak wydaje się, że omówienia działań bojowych wytrzymują próbę czasu.

Czwartą ze wspomnianych na wstępie książek jest praca w całości poświęcona interesującemu nas zagadnieniu: „Kedyw” Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943-1944 (Warszawa 1984). Jej autorem był Henryk Witkowski „Boruta„, w czasie wojny żołnierz Oddziału Dyspozycyjnego „B„ wchodzącego w skład warszawskiego KeDywu, brat dowódcy tegoż oddziału, Ludwika Witkowskiego ”Kosy”, cichociemnego. Dokładnie 472 strony, od omówienia koncepcji walki w okupowanym kraju, przez ich wpływ na powstawanie Kierownictwa Dywersji i kolejne etapy istnienia KeDywu warszawskiego, aż po prezentację dokumentów i listę wszystkich akcji, które Autor zdołał odnotować2. Praca ta charakteryzuje się dużą dokładnością w omówieniu najróżniejszych kwestii. Szczególnie interesujące wydają się fragmenty dotyczące poszczególnych oddziałów, a także tabele zawierające dane o działalności sabotażowo-dywersyjnej. Zdecydowanie ułatwiają one zgłębianie tematu. Co warte podkreślenia, Henryk Witkowski nie był z wykształcenia historykiem. Tym bardziej jego praca musi budzić uznanie. Niestety i tym razem można jej wytknąć błędy i braki, znowu wynikłe z braku znajomości dokumentów, którymi dysponujemy dzisiaj.

Jako swego rodzaju uzupełnienie warto zajrzeć do biografii Jana Mazurkiewicza „Radosława”, autorstwa jego syna Stanisława: Jan Mazurkiewicz „Radosław” - „Sęp” - „Zagłoba” (Warszawa 1994). Jan Mazurkiewicz był twórcą Tajnej Organizacji Wojskowej. Kierował nią aż do włączenia jej do struktur AK, kiedy to został zastępcą d-cy KeDywu Komendy Głównej Armii Krajowej, gen. „Nila„. A ponieważ właśnie w TOW swój rodowód miała Grupa „Andrzeja„/Oddział Dyspozycyjny „A”, to książka ta stanowi niewątpliwie ciekawe wprowadzenie do tematyki środowiska konspiracyjnego, z którego oddział ten się wywodził. Znajdzie się tam również trochę szczegółów nt. działań OD ”A”, tak przed 1 sierpnia ’44 jak i po nim (tutaj zwłaszcza walki na Stawkach w dniach 11-12 sierpnia).

Dokumenty

Osobom chcącym dokładnie poznać dzieje warszawskiego KeDywu bez wątpienia należy polecić zapoznanie się z wspominanymi w pierwszym rozdziale dokumentami. Jest to zadanie o tyle łatwe, iż są one wydawane od lat już i sporą ich część można bez problemu znaleźć na rynku księgarskim. Osobą, bez której to wszystko byłoby zapewne znacznie utrudnione, jest Pani Hanna Rybicka, córka dra Rybickiego. Same dokumenty, ukryte po wojnie przez „Andrzeja”, zostały odnalezione dopiero w latach 1989-1992, właśnie przez Panią Rybicką, która następnie zadbała o nie i powoli przygotowuje do zakończenia wydawania ich3.

Niewątpliwie podstawę w tym zakresie powinny stanowić dwie publikacje: Kedyw Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Dokumenty - rok 1943 (Warszawa 2006) oraz Kedyw Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Dokumenty - rok 1944 (Warszawa 2009). Dzięki nim dostajemy możliwość poznania chociażby miesięcznych sprawozdań, zawierających dane o wszelkich działaniach podejmowanych przez żołnierzy warszawskiego KeDywu, od akcji kolejowych, przez sabotaż przemysłowy i likwidacje, aż po straty własne. Do tego dochodzą rozliczenia finansowe, awanse i odznaczenia, plany i sprawozdania z różnych działań dywersyjnych. Niewątpliwą zaletą tych prac, jak i większości wydawanych przez Panią Rybicką, jest rozwijanie skrótów, przedstawianie roli poszczególnych postaci, wyjaśnianie tego, co dla osoby niewprawnej mogłoby być trudne do zrozumienia.

Kolejne edycje dokumentów związane są już z poszczególnymi oddziałami. I tak w roku 1994 Biblioteka Narodowa wydała: Dziennik bojowy Oddziału Dyspozycyjnego „A” Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej. 1-30 sierpnia 1944. Jest to pełen zapis działań OD „A” - tego samego, który w swoich Kolumbach sportretował Roman Bratny vel Roman Mularczyk – od początku Powstania Warszawskiego, aż do upadku Starego Miasta. Wykazy rannych, stan uzbrojenia (dysponujemy nawet numerami seryjnymi niektórych sztuk broni!), awanse, opisane akcje bojowe z podaniem konkretnej godziny. Źródło wyjątkowe, nie mamy zbyt wielu podobnych z całego Powstania i to jeszcze wydanych. Zaletą dodatkową są krótkie biogramy wszystkich żołnierzy oddziału. Niestety poważnym minusem na chwilę obecną jest fakt, iż jest to pozycja bardzo ciężko dostępna, w zasadzie tylko wybrane biblioteki (i to tylko te największe) posiadają ją w swoich zbiorach. Do swojej dyspozycji mamy również drugie opracowanie dokumentów OD „A”: Oddział Dyspozycyjny „A” warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1943-1944 (Warszawa 2007). Zdecydowana większość tej pracy dotyczy okresu przed 1 sierpnia 1944 r. Plany i meldunki z akcji bojowych – w tym chociażby przebieg akcji „Czacki„ i „Panienka„ - prowadzonych w Warszawie i w jej okolicach, finanse, sprawy dotyczące żołnierzy, awanse, odznaczenia. Niezwykle ważnym i ciekawym dokumentem jest wykaz żołnierzy OD „A„, sporządzony 24 lipca ’44 przez dowódcę oddziału, ppor. rez. art. Tadeusza Wiwatowskiego ”Olszynę”. Również i tutaj dostajemy biogramy żołnierzy oddziału, z tym że w tym przypadku są one zdecydowanie bardziej rozbudowane. Po ten tom powinny sięgnąć osoby, które chciałyby zapoznać się z dziennikiem OD ”A” z Powstania, gdyż w ostatniej części dostajemy spore fragmenty tegoż.

Tak jak opracowanie dokumentów Oddziału Dyspozycyjnego „A” imponuje objętością, tak kolejne trzy tomy są już zdecydowanie mniej rozbudowane, co wynika rzecz jasna jedynie z ilości zachowanych dokumentów. I tak na początek możemy zapoznać się z: Oddział Dyspozycyjny „B” warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1942-1944 (Warszawa 2005). Układ jest bardzo podobny do tego z edycji poświęconej OD „A„, łącznie z biogramami i wykazem żołnierzy oddziału z 15 lipca ’44, którego to autorem był kpt. art. cc. Ludwik Witkowski ”Kosa”. Co warte podkreślenia znajdziemy tutaj sporo dokumentów z okresu walk powstańczych.

O Powstaniu poczytamy również w edycji z roku 2002: Oddział kobiecy Warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1943-1945. Ledwie trochę ponad 120 stron, w tym biogramy i opis historii tego oddziału, który w porównaniu z wymienionymi wcześniej oddziałami dyspozycyjnymi jest bardzo słabo znany. Podobnie jak i prace nt. OD „A„ i OD „B„ tak i ta została wzbogacona o wykaz ewidencyjny. Jego autorką była Zofia Franio ”Doktór”.

I w końcu ostatnio wydana praca: Obwodowe Oddziały Dywersji Bojowej Okręgu AK Warszawa. Dokumenty warszawskiego Kedywu z lat 1943-1945 (Warszawa 2010). Żeby zbędnie nie przedłużać powiem jedynie, że pozycja ta była u nas już recenzowana, dlatego też zapraszam do zapoznania się z jej oceną.

W roku 1997 Instytut Historii PAN wydał pracę poświęconą jednemu z oddziałów obwodowych: Mokotowski Oddział Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Jej autorami byli Tadeusza Jaegermann i Jerzy Pietrzykowski, żołnierze tegoż oddziału. Z kolei opracowania dokumentów - co już nie powinno być zaskoczeniem - podjęła się Pani Hanna Rybicka. Praca podzielona jest na trzy części. Na początku historia powstania i działania oddziału zarówno w okresie działalności konspiracyjnej jak i walk powstańczych. Następnie dostajemy dziennik powstańczy spisany przez Jerzego Pietrzykowskiego i w końcu dokumenty oddziału – raporty z akcji, grypsy z Pawiaka jednego z żołnierzy, wnioski o odznaczenia itp. Bez wątpienia pozycja ta sprawia, że ze wszystkich oddziałów obwodowych KeDywu OW AK ten mokotowski jest najlepiej opisany.

Na koniec praca (kolejna przygotowana przez Panią Rybicką), która nie dotyczy jedynie KeDywu warszawskiego, ale na pewno warto się z nią zapoznać: Rozkaz Delegata Sił Zbrojnych na Kraj nr 319 (Zatoka/301) (Warszawa 2000). Możemy dzięki tej pozycji zapoznać się z awansami i odznaczeniami żołnierzy warszawskiej konspiracji dokonanymi już w roku ’45. Pozycja absolutnie warta uwagi i szczególnie cenna dla tych, którzy chcą poznać również te popowstańcze losy żołnierzy KeDywu OW AK.

Wspomnienia

Wymienianie tego, co niektóre osoby związane z warszawskim KeDywem spisały po latach zaczniemy od pracy szczególnej: Notatki szefa warszawskiego Kedywu (Warszawa 2003). Autorem był sam dr Józef Roman Rybicki „Andrzej„, natomiast zapiski ukazały się dzięki staraniom Pani Hanny Rybickiej. Znajdziemy tutaj masę niezwykle przydatnych i ciekawych informacji. Od historii działalności Grupy „Andrzeja„, przed marcem ’43 będącej częścią składową Tajnej Organizacji Wojskowej, przez opisy postaci, z którymi ”Andrzej” stykał się w omawianym okresie, aż po sposoby funkcjonowania w konspiracji (wykonywanie zadań, poczta, magazyny, problemy dnia codziennego, awanse, odznaczenia). Całość czyta się bardzo dobrze, tak dzięki lekkości pióra szefa Kedywu OW AK, jak i samej zawartości merytorycznej.

Skoro już jesteśmy przy wspomnieniach dowództwa nie można ominąć tego, co wspólnie napisali Henryk i Ludwik Witkowscy: Kedywiacy (Warszawa 1973). Całość podzielona została na trzy części, opisujące działalność konspiracyjną – oraz okres szkolenia na cichociemnego w przypadku „Kosy„ - z punktu widzenia obu braci. Masa informacji nt. OD „B„, życia w okupowanej Warszawie, pracy w konspiracji, co daje wspaniałą możliwość porównać to z doświadczeniami chociażby ”Andrzeja”, a co za tym idzie, do wyciągania własnych wniosków. Niestety praca dotyczy w zasadzie jedynie okresu do 1 sierpnia ’44. Jedynie sam początek Powstania jest miejscami opisany. Można żałować, gdyż byłoby to bez wątpienia wspaniałe źródło do losów oddziału w sierpniu i wrześniu ’44.

Kto wie czy nie najlepiej napisanymi wspomnieniami są te autorstwa Stanisława Likiernika „Staszka”4 z Oddziału Dyspozycyjnego „A”: Diabelne szczęście czy palec boży? (Warszawa 1994). Autor nakreślił losy swoje i swoich najbliższych w sposób bardzo trzeźwy. Nie bał się chociażby powiedzieć, co myśli o Powstaniu – a nie jest to opinia pozytywna. Swoich relacji Autor nie ograniczył jedynie do okresu 1939-1945. Znajdziemy tam również opis życia przed ’39, jak i to, co działo się po Powstaniu. W jeszcze wyraźniejszym stopniu stało się to udziałem zapisków Stanisława Aronsona „Ryśka„, również z OD ”A”: Rysiek z Kedywu. Niezwykłe losy Stanisława Aronsona (Kraków 2009). Nie jest to jednak praca czysto wspomnieniowa. Napisana wspólnie z Patrycją Bukalską jest swego rodzaju biografią „Ryśka” uzupełnianą przez jego własne wstawki z opisami różnych sytuacji. Czyta się bardzo przyjemnie, niestety praca nie jest pozbawiona mankamentów. Jednym z podstawowych jest fakt, iż całość powstawała około 60 lat po omawianych wydarzeniach – ta uwaga odnosi się do okresu wojennego, który nas tutaj interesuje. Stąd też miejscami znajdujemy nieścisłości i błędy. Trzeba niewątpliwie uważać podczas lektury. Inaczej sprawa ma się z pracą, która również została wydana w roku 2009: Pamiętnik warszawskiego chłopaka. Są to zapiski Andrzeja Świętochowskiego, w trakcie wojny żołnierza ODB „18”, czyli oddziału obwodowego z Ochoty. Tutaj autor swoje zapiski prowadził już sporo wcześniej. Tym na co szczególnie należy zwrócić uwagę, jest ukazanie dnia codziennego w okupowanej Warszawie. Sama działalność konspiracyjna to jedynie dodatek. Zmienia się to rzecz jasna w momencie, kiedy przechodzimy do części dotyczącej Powstania5.

Szczególne miejsce zajmuje tutaj projekt Muzeum Powstania Warszawskiego: Archiwum Historii Mówionej. Dostajemy do dyspozycji całą masę relacji Powstańców Warszawskich, wśród których możemy znaleźć również żołnierzy warszawskiego KeDywu. Oczywiście należy wziąć pod uwagę czas przeprowadzania rozmów i podchodzić do informacji tam zawartych z dużym dystansem. Niemniej na pewno warto znać i zaglądać co jakiś czas.

Powstanie Warszawskie - opracowania

Jako osobną część, już na zakończenie, potraktujemy prace dotyczące Powstania Warszawskiego. Osoby zainteresowane informacji nt. Oddziału Dyspozycyjnego „A” mogą bez wahania sięgnąć do trzech pozycji: Pamiętniki żołnierzy baonu „Zośka” (pierwsze wydanie Warszawa 1957), Batalion „Miotła” (Warszawa 1992) oraz Batalion „Zośka” (Warszawa 1990). Pierwsza praca, przygotowana przez Tadeusza Sumińskiego, jest zbiorem wspomnień żołnierzy „Zośki„ z Powstania. Ponieważ po walkach o Stawki resztki Oddziału Dyspozycyjnego „A„ przeszły do „Zośki„ znajdziemy z tej publikacji także ich relacje. Dwie kolejne pozycje – autorstwa kolejno Leszka Niżyńskiego i Anny Borkiewicz-Celińskiej – są natomiast ciekawym ukazaniem losów Oddziału Dyspozycyjnego „A”/plutonu „Śnicy” na tle działań odpowiednio baonu ”Miotła” i baonu ”Zośka”. Natomiast zdecydowanie najciekawszą propozycją dla osób początkujących, a i później bardzo przydatną, jest artykuł Marka Wierzbickiego dla Wojskowego Przeglądu Historycznego (nr 3/1994): Oddział Dyspozycyjny „A” Kedywu Okręgu Warszawskiego AK w Powstaniu Warszawskim. Artykuł zawiera wszystkiego najważniejsze informacje z działań OD „A„/plutonu ”Śnicy” w Powstaniu. Praca została oparta na dzienniku bojowym oddziału, tak więc o poziom merytoryczny można być spokojnym.

Warto dla poznania losów Oddziału Dyspozycyjnego „B” i części oddziałów obwodowych sięgnąć po: Batalion AK „Kiliński” (Warszawa 2009, Bartosz Nowożycki i Anna Maria Wieczorkiewicz), Batalion Kiliński AK 1940-1944 (Warszawa 1986, Bronisław Lubicz-Nycz), Batalion AK „Kiliński” w Powstaniu Warszawskim w sierpniu 1944 (Londyn 1979, Henryk Roycewicz) oraz W zasięgu PASTy (Warszawa 1994, Robert Bielecki). W przypadku pierwszej pozycji dostaniemy wybór dokumentów dotyczących baonu, w szeregach którego walczyli ludzie wcześniej związani z KeDywem OW AK. Pozostałe dostarczą nam już opisy, w których swoje miejsce znajdą także żołnierze warszawskiego KeDywu.

Wspomnienia:
Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego
Bukalska P., Aronson S., Rysiek z KeDywu. Niezwykłe losy Stanisława Aronsona, Kraków 2009;
Likiernik S., Diabelne szczęście czy palec boży?, Warszawa 1994;
Rybicki J. R., Notatki szefa warszawskiego KeDywu, Warszawa 2003;
Świętochowski T., Pamiętnik warszawskiego chłopaka, Warszawa 2009;
Witkowski H., Witkowski L., KeDywiacy, Warszawa 1973;

Dokumenty:
Dziennik bojowy oddziału dyspozycyjnego „A” Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej: Warszawa 1-30 sierpnia 1944, oprac. Rybicka H., Warszawa 1994;
Jaegermann T., Pietrzykowski J., Mokotowski Oddział KeDywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej, oprac. H. Rybicka, Warszawa 1997;
KeDyw Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Dokumenty - rok 1943, oprac. Rybicka H., Warszawa 2006;
KeDyw Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Dokumenty - rok 1944, oprac. Rybicka H., Warszawa 2009;
Nowożycki B., Wieczorkiewicz A. M., Batalion AK „Kiliński”, Warszawa 2009;
Obwodowe Oddziały Dywersji Bojowej Okręgu AK Warszawa. Dokumenty warszawskiego KeDywu z lat 1943-1945, oprac. Rybicka H., Warszawa 2010;
Oddział Dyspozycyjny „A” warszawskiego KeDywu. Dokumenty z lat 1943-1944, oprac. Rybicka H., Warszawa 2007;
Oddział Dyspozycyjny „B” warszawskiego KeDywu. Dokumenty z lat 1942-1944, oprac. Rybicka H., Warszawa 2005;
Oddział kobiecy Warszawskiego KeDywu. Dokumenty z lat 1943-1945, oprac. Rybicka H., Warszawa 2002;
Rozkaz Delegata Sił Zbrojnych na Kraj nr 319 (Zatoka/301), oprac. Rybicka H., Warszawa 2000;

Opracowania:
Bielecki R., W zasięgu PASTy, Warszawa 1994;
Borkiewicz-Celińska A., Batalion „Zośka”, Warszawa 1990;
Lubicz-Nycz B., Batalion Kiliński AK 1940-1944, Warszawa 1986;
Niżyński L., Batalion „Miotła”, Warszawa 1992;
Pamiętniki żołnierzy baonu „Zośka”, red. Sumiński T., Warszawa 1986;
Roycewicz H., Batalion AK „Kiliński” w Powstaniu Warszawskim w sierpniu 1944, Londyn 1979;
Strzembosz T., Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1978;
Strzembosz T., Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1979;
Strzembosz T., Odbijanie więźniów w Warszawie 1939-1944, Warszawa 1972;
Wierzbicki M., Oddział Dyspozycyjny „A” KeDywu Okręgu Warszawskiego AK w Powstaniu Warszawskim, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 3/1994, s. 3-30;
Witkowski H., „KeDyw” Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943-1944, Warszawa 1984.

1. Odpowiednio pierwszy i drugi szef KeDywu OW AK. Major Lewiński został w listopadzie ’43 r. aresztowany przez Niemców i nie rozpoznany rozstrzelany w publicznej egzekucji 24 listopada 1943. Na jego miejsce przyszedł właśnie „Andrzej„, wcześniej dowódca Grupy „Andrzeja„ i z-ca ”Chuchro”. [↩]
2. Dokładnie 407 akcji. [↩]
3. Obecnie trwają prace nad ostatnim tomem, poświęconym oddziałom podwarszawskim. [↩]
4. Stanisław Likiernik „Staszek„ był pierwowzorem Stanisław Skiernika ”Kolumba” z powieści Romana Bratnego. [↩]
5. Autor walczył w batalionie „Kiliński”. [↩]