„Karski” - Andrzej Żbikowski - recenzja

Na widok okładki książki Andrzeja Żbikowskiego, przed oczyma stanęły mi zdjęcia z gazet i fragmenty relacji telewizyjnych poświęconych wydanemu w latach 90 „Tajnemu państwu„. Zastanawiałem się również czy biografia Jana Karskiego (właściwie Jana Kozielewskiego) nie jest czasem publikacją zupełnie klasyczną – przewodnikiem po ”Tajnym państwie”, czego początkowo się spodziewałem.

Praca autorstwa Andrzeja Żbikowskiego stanowi opowieść o życiu i działalności Jana Karskiego - słynnego kuriera Polskiego Państwa Podziemnego. Na jej kartach autor starał się przedstawić dzieciństwo, młodość, a przede wszystkim wojenny życiorys swego bohatera.

Andrzej Żbikowski specjalizuje się w tematyce związanej z II wojną światową i Holocaustem. Jest profesorem w Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Działa również w Żydowskim Instytucie Historycznym, gdzie kieruje badaniami nad najnowszymi dziejami Żydów w Polsce. Poza tym współpracował z Instytutem Pamięci Narodowej oraz Akademią Humanistyczną w Pułtusku.

Biografia Jana Karskiego składa się z pięciu części podzielonych na podrozdziały. Jest opatrzona również wstępem, zakończeniem oraz aparatem naukowym (przypisy i bibliografia). Umieszczono w niej co więcej fotografie osób, które Jan Karski spotkał na swej drodze, skany dokumentów oraz zdjęcia ukazujące okupacyjną codzienność i działania wojenne.

Młody Kozielewski... i jego portret psychologiczny

Andrzej Żbikowski, stosując niezwykle barwną narrację, stara się opowiedzieć czytelnikowi o młodych latach Jana Karskiego, a także o tym jak zaważyły one na dalszym życiu bohatera i podejmowanych przez niego decyzjach. Niemal od początku Żbikowski snuje swą narrację w sposób przyjazny i prosty. Bardzo ciekawym zabiegiem jest stosowanie narzędzi używanych przez zwolenników psychohistorii. Autor nie skonstruował wprawdzie głębokiej analizy, czy dalece skomplikowanego profilu psychologicznego swego bohatera, jednak wskazał na znamienne sytuacje i zachowania, które wpływały na osobowość Jana Karskiego. Tym zabiegiem zrekompensował potencjalnemu odbiorcy brak dokładniejszych informacji na temat młodości bohatera.

To nie bohater ze spiżu

W dalszych rozdziałach swej pracy Andrzej Żbikowski skupił się już na działalności Jana Karskiego w okresie wojny. Nie przedstawił jednak swego bohatera jako spiżowej postaci na tle rozgrywających się wydarzeń. Jan Karski pojawiający się na kartach książki Żbikowskiego jest zwykłym człowiekiem, choć ukazanym z dwóch różnych perspektyw. Z jednej strony jako ambitny, odważny i wrażliwy na cierpienie innych młodzieniec. Z drugiej zaś jako przykład żywej maszyny analitycznej i dojrzałego naukowca.

Autor opisał szeroko problemy, z którymi stykał się jego bohater i współcześni mu ludzie. W sposób bardzo przystępny opowiedział o kampanii wrześniowej, trudnych momentach formowania się opozycji antyhitlerowskiej i antyradzieckiej na ziemiach polskich. Podjął również problem rozliczeń kampanii wrześniowej, sporów w łonie powstającego na emigracji rządu polskiego. Wskazał w końcu na to, jakie oblicza miał ówczesny polski patriotyzm. Dalej w przystępny sposób opowiedział czytelnikowi o działaniach dwóch okupantów względem ludności polskiej. Na tym właśnie obszernym tle umiejętnie umiejscowił sylwetkę Jana Karskiego. Ukazał odbiorcy jak działał jego bohater, opowiedział o motywach, które determinowały jego działalność. Czytelnik ma okazję poznać metody działania bohatera biografii, a także kierujące nim motywy. Żbikowski przedstawił również to, jak Karski był oceniany przez ludzi, z którymi się stykał.

Karski a kwestia żydowska

Znaczną część rozważań Andrzej Żbikowski poświęcił kwestii związanej z Holocaustem i polityką III Rzeszy oraz Związku Radzieckiego w stosunku do ludności żydowskiej. Skoncentrował się także, co ważne, na stosunku ludności polskiej do Żydów i zapatrywaniach Karskiego w tej materii. W tym zakresie książka Andrzeja Żbikowskiego wpisuje się w debatę publiczną, którą wywołała kontrowersyjna praca Jana Tomasza Grossa „Złote żniwa„. Autor podkreślił w szczególności doniosłą rolę misji Karskiego do getta warszawskiego i spotkań z działaczami żydowskimi przebywającymi za „murem„. W sposób szczegółowy wyjaśnił wszelkie zawiłości związane z przyjazdem swego bohatera do obozu w Izbicy, która w ”Tajnym państwie” stał się obozem w Bełżcu. Następnie skupił się na tym, jaki wpływ na światową opinię publiczną miały informacje przekazane przez Karskiego. Wskazał również na reakcję organizacji żydowskich w Anglii i Stanach Zjednoczonych.

Podejmując problem rozważań nad miejscem i działalnością Karskiego w okresie Holocaustu, Andrzej Żbikowski zadał przy okazji pytania o to, czy można było zatrzymać zagładę Żydów. Omówił szeroko rolę Karskiego w zachowaniu pamięci o Szoah po wojnie. Nie pominął chociażby wątku dotyczącego udziału Jana Karskiego w filmie Claude‚a Lanzmanna „Shoah” w 1978 roku. Przypomniał w końcu, jak przebiegała polska dyskusja na temat Holocaustu.

Karski-emisariusz i Karski-pisarz

Następnie autor opowiedział o działalności Jana Karskiego jako emisariusza sprawy polskiej w Anglii i Stanach Zjednoczonych. Skoncentrował się na sprawach, które były ważne dla walczącej Polski. Poruszył problem zajęcia kresów wschodnich przez ZSRR i stosunków polsko-radzieckich po ataku Niemiec na Związek Radziecki. Nie zapomniał również o pracach nad „Tajnym państwem” – napisanej w 1944 roku publikacji, z której mieszkańcy Zachodu dowiedzieli się o Polskim Państwie Podziemnym. W ostatnich partiach swej książki Żbikowski opowiedział o powojennym życiu i działalności naukowej Jana Karskiego.

Autor pokazał czytelnikowi, że pomimo zakończenia wojny, bohater jego książki był osobą, która wzbudzała dużo emocji. Człowiekiem ważnym ze względu na pamięć o zagładzie Żydów, ale i niepokojącym Służbę Bezpieczeństwa PRL. Jej funkcjonariusze byli zainteresowani Janem Karskim, jego działalnością i stosunkiem do Polski ludowej.

Rozważania Andrzeja Żbikowskiego na temat Karskiego kończą sprawy związane z wydaniem w Polsce „Tajnego państwa”. Autor krótko wskazał również, jak Jan Karski był postrzegany po śmierci.

Materiał źródłowy

Swą pracę Andrzej Żbikowski oparł na materiałach z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Archiwum Instytutu Yad Vashem, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego w Warszawie, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Studium Polski Podziemnej oraz Instytutu Polskiego i Muzeum Sikorskiego w Londynie. Poza archiwaliami wsparł się opublikowanymi drukiem dokumentami oraz specjalistyczną literaturą i prasą. Jednakże patrząc pod kątem materiałów archiwalnych daje się zauważyć brak materiałów wytworzonych przez rząd Generalnego Gubernatorstwa czy tzw. „mikrofilmów aleksandryjskich”. Podczas lektury zauważyłem również, iż nie wykorzystano materiałów zmikrofilmowanych w Instytucie Hoovera, których spora część znajduje się w Archiwum Akt Nowych. W tym kontekście pasowałyby one idealnie do rozważań snutych przez autora na temat stosunku okupanta do ludności polskiej i żydowskiej oraz rozszerzenia obrazu wzajemnych relacji Polaków i Żydów podczas II wojny. Niewątpliwie również wzbogaciłyby pracę pod kątem znajomości problemu przez polskie władze emigracyjne.

Książka autorstwa Andrzeja Żbikowskiego, jest godna polecenia osobom, które interesują się codziennością w okupowanej Polsce, jak również reakcją świata Zachodu na Holocaust. Praca ta dzięki przystępnej narracji może stanowić idealną pomoc dla nauczycieli historii. Dla pasjonatów i znawców tematu będzie z kolei cennym uzupełnieniem wiedzy czerpanej z ogólniejszych opracowań.

Plus minus:
Na plus:
+ Szeroko omówiony wątek żydowski
+ Praca zdecydowanie wykraczająca poza zwykły komentarz do „Tajnego Państwa”
+ Przystępna i wciągająca narracja
Na minus:
+ Drobne braki w wykorzystanym materiale archiwalnym

Tytuł: Karski
Autor: Andrzej Żbikowski
Wydawca: Świat Książki
Data wydania: 2011
ISBN: 978-83-247-2123-8
Liczba stron: 504
Wymiary: 150x 230 mm
Oprawa: twarda
Cena: ok. 60 zł
Ocena recenzenta: 9/10

Zredagował: Kamil Janicki