„Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej” - B.P. Levack - recenzja

Polowanie na czarownice to pozornie temat wyczerpany oraz bogato opisany. W rzeczywistości jest to zagadnienie wokół którego narosła masa mitów i przekłamań, a dostępna literatura (nielicznie tłumaczona na język polski) jest mało przydatna i pełna błędów. Jednak gdy chwyciłem w dłoń Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej Briana P. Levacka poczułem, że ta książka będzie czymś wyjątkowym. Nie pomyliłem się.

Prof. Brian P. Levack wykłada historię na Uniwersytecie Teksańskim w Austin. Podczas swych badań wydał wiele monografii i artykułów na temat czarów (witchcraft)1 i polowania na czarownice2. Prowadzenie przez wiele lat wykładów i seminariów na temat dziejów czarostwa zaowocowało pomysłem na książkę, a znajomość obszernej literatury naukowej i szerokie badania archiwalne pozwoliły mu na zajęcie w wielu sprawach własnego stanowiska.

Polowanie na czarownice… to drugie wydanie polskie (przełożone z najnowszego trzeciego wydania The Witch-Hunt in Early Modern Europe) cieszącej się ogromną popularnością książki, stanowiącą punkt wyjścia do badań, jak i obszerną syntezę na dziejami czarostwa. Praca ukazuje, dlaczego wielkie europejskie polowanie na czarownice miało miejsce. Jest też próbą wyjaśnienia, dlaczego osiągnęło ono szczyt pod koniec XVI i na początku XVII w., co powodowało, że w niektórych krajach (Francja, Cesarstwo) przybrało o wiele bardziej gwałtowną postać niż w innych (Skandynawia, kolonie) i dlaczego się zakończyło.

Autor bada i porusza tysiące jednostkowych procesów sądowych od Szkocji po Siedmiogród i od Hiszpanii po Finlandię w okresie ponad 300 lat, doszukując się cech wspólnych, jak również ukazując różnice wynikające z warunków historycznych czy odbić lokalnych poglądów na sprawy czarów i guseł.

Książka składa się z 9 rozdziałów liczących ok. 40 stron każdy. Cztery rozdziały poświęcone zostały różnym przyczynom polowania w Europie. Rozdziały drugi (Podstawy prawne) i trzeci (Podstawy intelektualne) są omówieniem dwu najważniejszych czynników, które uwarunkowały wielkie polowanie: ukształtowania się zbiorczej koncepcji czarów i rozwoju procedur prawnych umożliwiających skazanie wielkiej liczby czarownic. Rozdziały czwarty (Wstrząs reformacji) i piąty (Kontekst społeczny) dotyczą ogólnych religijnych i społecznych przeobrażeń, które były pobudką do polowań, zwłaszcza w XVI i na początku XVII w., gdy zjawiska te osiągnęły najintensywniejszą fazę. Rozdział szósty książki (Dynamika polowania na czarownice) obejmuje ogólne przyczyny wielkiego polowania i jest przejściem do omówienia składających się na nie poszczególnych polowań. Dążeniem Lewacka było wyjaśnienie, dlaczego rozpoczęły się polowania indywidualne, a także ukazanie różnych dróg ich rozwoju i sposobów zakończenia. W rozdziale siódmym (Chronologia i geografia polowania na czarownice) położono silniejszy nacisk na zróżnicowanie tego procesu, wskazano przyczyny nierównoczesności i geograficznego rozmieszczenia procesów. W rozdziale ósmym (Zmierzch i zakończenie polowań na czarownice) następuje zmiana tematyki i powrót do problemów ogólnoeuropejskich, w celu wskazania przyczyn zakończenia polowań. Autor zajął się tu też bliżej złożonością procesu, wskazując, że zmniejszenie liczby dochodzeń sądowych było wynikiem prawnych, religijnych i społecznych przeobrażeń. Rozdział dziewiąty (Polowanie na czarownice po zakończeniu procesu o czary) zawiera znaczący zasób nowego materiału, zwłaszcza na temat polowań na czarownice we współczesnej Afryce, gdzie osiągnęły one intensywność porównywalną z odnotowaną na niektórych obszarach Niemiec w pierwszych dekadach XVII w.

Przygnębiająca, lecz ważna tematyka książki, stanowi fascynującą wyprawę w przeszłość nie tylko dla historyków, lecz także antropologów, socjologów i badaczy kultury. Przystępny styl autora sprawia, że z odrobiną wysiłku pozycja ta także laikowi przybliży jeden z najsmutniejszych rozdziałów historii prawa Zachodu.

Na pochwałę zasługuje znakomity aparat naukowy. Levack doskonale prezentuje szkołę anglosaską, gdzie przypisy kończą rozdział3, a nie są umieszczane bezpośrednio pod tekstem. Ma to swoje plusy i minusy, np. większa przejrzystość materiału czy pewna świeżość wśród publikacji na polskim rynku, gdzie nierzadko przypisy na stronie objętościowo zajmują więcej miejsca niż tekst. Minusem jest zerkanie na koniec rozdziału za każdym razem, gdy chcemy odszukać dane źródło. Autor przestawia wnioski wielokrotnie popierając je metodologią statystyczną, co pozwala czytelnikowi uzmysłowić sobie liczbę i charakter geograficzny polowań.

Levack wielokrotnie porusza też temat polowań na czarownice na ziemiach polskich czerpiąc z badań (i szeroko je komentując) m.in. B. Baranowskiego4 czy J. Tazbira5 i innych rodzimych badaczy.

Książka ta praktycznie nie zawiera wad i z prawdziwą przyjemnością wystawiam je najwyższe noty. Pewne zastrzeżenia można mieć jedynie do — w gruncie rzeczy — błahostek: na mapie Europy Rzeczpospolita Obojga Narodów nazwana jest Polską, a kilka razy w tekście Święte Cesarstwo Rzymskie — Niemcami. Poza tym mała czcionka (mimo jasnego, wysokiej jakości papieru) po 400 stronach lektury krótkowidzów może nieco męczyć

Na tle produkcji historycznej zdominowanej przez opasłe nudziarstwa, które nie interesują nawet autorów, praca Lewacka stanowi oazę nadziei, że pisanie o historii może być fascynującą przygodą intelektualną. Wydanie jej przez Ossolineum stanowi niedościgniony wzór wydawniczy. Oby inne wydawnictwa (i autorzy) czerpały z niego jak najwięcej

Plus minus:
Na plus:
+ bardzo wysoka wartość naukowa
+ perfekcyjny aparat naukowy
+ ogrom materiału źródłowego
+ ciekawa narracja, styl
+ ciekawy temat
+ doskonała praca tłumacza Edwarda Rutkowskiego
+ bardzo staranne, bogate wydanie
+ profesjonalny skład i łamanie
+ dobrane ilustracje
+ tablice statystyczne, mapa Europy
+ bardzo obszerna bibliografia (źródeł rękopiśmiennych, drukowanych, opracowań i monografii, zagranicznych i polskich)
+ fascynujący dodatek do książki: Katalog magii Mnicha Rudolfa, zabytku z XIII w. w przekładzie Edwarda Karwota
Na minus:
- drobne, sporadyczne literówki
- nieco mała czcionka

Tytuł: Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej
Autor: Brian P. Levack
Przekład: Edward Rutkowski
Wydanie: 2009
Wydawca: Ossolineum
ISBN: 9788304049772
Stron: 432
Oprawa: miękka ze skrzydełkami
Cena: ok. 45 zł
Ocena recenzenta: 10/10

1. W polskiej literaturze przedmiotu napotykamy dwa odpowiedniki tego pojęcia, oznaczające czynności magiczne: czarostwo (Baranowski, 1952 I 1962) oraz czarownictwo (Bugaj, 1986); zob. również Słownik etymologiczny. Terminy ogólne, Warszawa Poznań 1987. [↩]
2. M.in.: Witchcraft and Magic in Europe: The Eighteenth and Nineteenth Centuries (1999), The Witchcraft Sourcebook (2004), Witch-Hunting in Scotland: Law, Politics, and Religion (2008). [↩]
3. Każdy rozdział kończy po ok. 100–200 przypisów! [↩]
4. Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII w. (1952) [↩]
5. Państwo bez stosów (1967) [↩]