„Religia w Trzeciej Rzeszy” - A. Kmak-Pamirska - recenzja

Kompletna i całościowa próba ujęcia ogółu stosunków religijnych w czasach III Rzeszy to książka, której w Polsce jeszcze nie było. Mamy w jednym miejscu zebrany opis stosunków z Kościołem Katolickim, Ewangelickim jak i rodzące się ruchy neopogańskie oraz sam kult osoby Fuehrera. Od razu trzeba też zaznaczyć, że proponowane opracowanie ma charakter wprowadzający do tematu i powinno być traktowane jako punkt wyjścia do dalszych poszukiwań. Szeroka baza bibliograficzna będzie tu niezwykle pomocna.

Książka jest bardzo użytecznym ogólnym opracowaniem dotyczącym szeroko rozumianej sfery religijnej w III Rzeszy. Tak też należy je rozumieć i traktować. Książka zwięźle charakteryzuje jak rozwiązane były stosunki religijne w państwie Fuehrera. Skoncentrowana jest wyłącznie na stosunkach wewnętrznych, co oznacza że np. omawia wpływ Konkordatu na politykę Niemiec, nie omawia jednak szczegółowo polityki Watykanu, bo nie jest to tematem pracy. Generalnie muszę powiedzieć że książka jest dobrym opracowaniem na początek zainteresowań tym aspektem życia społecznego w III Rzeszy. Nawet dla osób już interesujących się tym tematem może być ciekawym opracowaniem, gdyż generalnie dobrze podsumowuje całość zagadnienia. Książka zostawia jednak pewien niedosyt w pewnych aspektach. Jednym z rzucających się od razu przykładów jest omówienie stosunków z Niemieckim Kościołem Ewangelickim. Autorka zauważa i podkreśla tak próbę tworzenia zunifikowanego Kościoła Niemieckiego jak i rodzącą się opozycje w postaci Kościoła Wyznającego. Wydaję mi się że niewystarczająco opisane są przede wszystkim różnice w podejściu Hitlera do Kościoła Katolickiego i Ewangelickiego. Ten drugi znalazł się pod większą presją (przynajmniej w początkowym okresie) niż Kościół Katolicki. Moim zdaniem niewystarczająco omówiona jest też kwestia całej początkowej próby przejęcia i zglajsztowania Kościoła Ewangelickiego, jak i pośpiesznego wycofywania się z tego. Niezbyt przejrzyście wyjaśnione jest znaczenie słynnego zebrania Niemieckich Chrześcijan w listopadzie 1933 r. oraz tez o triumfującym aryjskim Chrystusie, „Rabbim Pawle” czy wreszcie poparcie paragrafów aryjskich. Radykalizm głoszonych tam tez zaskoczył nawet władze nazistowskie i był jednym z powodów załamania się polityki glajsztowania Kościoła Ewangelickiego.

W wypadku Kościoła Katolickiego też brakuje moim zdaniem omówienie istoty podpisania Konkordatu z III Rzeszą, zakresu rozmontowywania „politycznego Katolicyzmu„ jako cenę za zachowywanie pozycji Kościoła jako takiego (temat podjęty w niewielkim stopniu). W zamian otrzymujemy znakomite opracowanie znaczenia Encykliki „Mit Brennende Sorge„ jak i projektu nieukończonej w końcu encykliki ”Humani generis unitas” . To są jedne z najmocniejszych częśći książki. Podobnie bardzo dobrze opracowane i scharakteryzowane jest postawa biskupów katolickich w III Rzeszy, tak w postaci wspierania reżimu, jak i ruchów opozycyjnych. W przypadku tych ostatnich aż prosi się o jeszcze dokładniejsze opisanie choćby sprzeciwu biskupów na polu realizowanej przez władze państwowe polityki eutanazji. Na wskazanie zasługuje też wypunktowanie braku sprzeciwu Kościoła względem stopniowej eliminacji Żydów.

Stosunki religijne to też rozwijające się wtedy ruchy parareligijne i neopogańskie, dość bujnie kwitnące w czasach przed narodzinami III Rzeszy z którymi nazizm w pewnym stopniu był powiązany. Tutaj również otrzymujemy dość poprawny opis tychże ruchów, charakterystykę tych najważniejszych, widać że Autor dobrze orientuje się w niełatwej tematyce ruchów neopogańskich. Zdarzają się usterki, jak np. nie zweryfikowane przez Autorkę twierdzenie że Hitler w Wiedniu w 1909 spotkał się z Lanzem von Liebensfeldem, co nie znajduje potwierdzenie w źródłach i jest oparte tylko na twierdzeniu tego ostatniego. Wspomnianych usterek w tej części pracy jest jednak bardzo mało i nie mają one znaczenia dla głównych wniosków. Niewystarczająco moim zdaniem jedynie opisane jest religijny aspekt Zakonu SS oraz roli Himmlera i jego własnych „mistyków” w rodzącej się ideologii III Rzeszy. Jest to o tyle istotne że akurat SS miała istotny wpływ na ideologię III Rzeszy, o wiele większy niż wszystkie pozostałe opisywane ruchy. Niemniej sam ten temat zasługuje na osobną książkę co tylko ukazuje trudność zagadnienia przed jakim stanęła Autorka w swoim przekrojowym bądź co bądź opracowaniu.

Na koniec na pochwałę zasługuje zawarcie w pracy o Religii w III Rzeszy – kultu samego Hitlera. Ta część opisana jest moim zdaniem wystarczająco szczegółowo. Mógłbym tylko zwrócić uwagę na jedną rzecz, sporadycznie pojawiającą się tej pracy. Kilka razy Autorka cytuje słowa Hitlera za książką „Rewolucja Nihilizmu„. Problem moim zdaniem jest wtedy gdy na podstawie słów Hitler wypowiadanych w zamkniętym kręgu, nie przekładających się często na konkretne działania, próbujemy tworzyć obraz ”polityki państwowej” co jest moim zdaniem nadinterpretacją. Drugi problem jest zaś taki, że to są de facto tylko wspomnienia, nie mamy pewności czy wszystkie te słowa były rzeczywiście wypowiedziane w takiej formie.

Generalnie poza wspomnianymi usterkami, które mogą sprawiać wrażenie że jest ich dużo, książka jest naprawdę dobrą pozycją, nie tylko dla osób zaczynających poznawać daną tematykę, ale i dla tych już nieco orientujących się w temacie. Osobiście mogę ją mimo wszystko polecić.

Książka jest dobrze wydana, na dobrym papierze, ale bez zdjęć. Należy też zauważyć że została dofinansowana przez Towarzystwo Doktorantów UJ. Mogę wyrazić tylko nadzieję, że Polscy doktoranci będą mieli szanse wydawać swoje książki w Polsce. Ta jest dowodem na to że po prostu warto to robić.

Plus minus:
Na plus:
+ dobre przekrojowe opracowanie
+ układ pracy o podział tematyczny
+ załączniki, np. obszerne fragmenty projektowanej encykliki „Humani generis unitas”
+ dobry styl Autora
Na minus:
- niedostateczne opisanie roli Zakonu SS w „życiu duchowym” III Rzeszy
- krótkość opracowania, książka mogłaby być dłuższa i dzięki temu nieco kompletniejsza

Tytuł: Religia w czasach III Rzeszy
Autor: Aleksandra Kmak-Pamirska
Wydanie: 2010
Wydawca: Adam Marszałek
ISBN/EAN: 978-83-7611-745-4
Stron: 232
Oprawa: miękka
Cena: ok. 30 zł
Ocena recenzenta: 7.5/10