Wacław Tokarz - historyk i wojskowy

Był pracownikiem Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie zdobył wszystkie tytuły naukowe. Uczęszczał na seminaria profesorów Stanisława Smolki, Stanisława Krzyżanowskiego, ale największy wpływ miał na niego Wincenty Zakrzewski. Zaczynał od studiów nad średniowieczem, jednak najbardziej interesowała go najnowsza historia Polski. Należał do Związku Strzeleckiego, propagował hasła niepodległościowe. W roku 1912 został profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Kariera wojskowa i wkład w rozwój edukacji historycznej

Wacław Tokarz urodził się 7 czerwca 1873 r. w Częstochowie, a zmarł 3 maja 1937 r. w Warszawie. W momencie wybuchu wojny wstąpił do Legionów Polskich. W Legionach został wcielony do Oddziału Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu, a następnie do Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego jako referent intendentury i kwatermistrza. Następnie jako delegat Naczelnego Komitetu Narodowego został oddelegowany do komendy Legionów Polskich. Od 1 listopada 1914 roku pracował jako zastępca szefa w Departamencie Wojskowym prowadząc Wydział Zaciągu, a następnie Oddział Historyczno-Wojskowy wykładając równocześnie historię wojskową w Szkole Podchorążych w Kamińsku. W 1915 roku ukończył szkołę podoficerską w 1 batalionie zapasowym I Brygady Legionów Polskich w Kozienicach. W szkołach podoficerskich wykładał historię. W 1916 został zwolniony z Legionów na wniosek Uniwersytetu Jagiellońskiego.

1 października 1917 roku został kierownikiem Wydziału Prac Naukowych w komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu a od 1 listopada 1918 roku wrócił do Wojska Polskiego gdzie pracował w VII Oddziale Sztabu Generalnego kierując Sekcją 4 Departamentu Naukowo-Szkolnego, która na jego wniosek w 1920 roku została przekształcona w Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, którym kierował do 1926 roku.

Z jego inicjatywy zaczęto wydawać Bellonę, której zadaniem było dokształcanie oficerów. Tokarz był także redaktorem wychodzącego również z jego inicjatywy tygodnika Wiarus, w którym zamieszczano publikacje historyczno-wojskowe o charakterze propagandowym. Instytut zajmował się także wydawaniem pisma Żołnierz Polski.

Wacław Tokarz miał też swój wkład w tworzenie Centralnej Biblioteki Wojskowej oraz Centralnego Archiwum Wojskowego. Pod kierownictwem Tokarza Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy wydał 788 publikacji w ponad 5.700.000 egzemplarzy.

29 października Tokarz wydał rozkaz precyzujący zadania Samodzielnego Referatu Wojen Dawnych Wojskowego Biura Historycznego powstałego w ramach Wojskowego Instytutu Wydawniczego 1 października 1921 roku. Miał on na podstawie tegoż rozkazu opracowywać i wydawać podręczniki z zakresu dziejów wojskowych, opiniować prace z dziejów wojskowości przysyłane do Instytutu, prowadzić wydawnictwa: Biblioteka Historyczno-Wojskowa oraz Polski Wysiłek Zbrojny, wspomagać Bellonę, załatwiać kwerendy zlecane Instytutowi oraz współpracować z Referatem Słownictwa Wojskowego Wydziału I Wojskowego Instytutu Wydawniczego.

Służba w wojsku stała się na tyle silną pasją Tokarza, że w 1920 roku zrezygnował z katedry w Uniwersytecie Jagiellońskim. Studia nad dziejami wojskowości były na tyle skuteczne, że mimo braku doświadczenia typowo żołnierskiego i bez dowódczej praktyki dotarł do stopnia pułkownika, potrafił również poprawnie analizować i oceniać przebieg działań wojennych.

Z wojska został Tokarz usunięty 28 lutego 1927 roku po konflikcie między Piłsudskim a Kukielem, w którym opowiedział się po stronie Kukiela uważając oskarżenia Piłsudskiego w sprawie fałszowania historii za bezpodstawne.

Wszechstronne zainteresowania

W 1928 roku objął katedrę historii Polski w Uniwersytecie Warszawskim. Zajął się pracą nad najnowszymi dziejami wojskowymi. Interesował się epoką kościuszkowską, okresem Królestwa Polskiego oraz powstań listopadowego i styczniowego. Doskonale charakteryzuje wszechstronne studia Tokarza Józef Feldman mówiąc:

„W twórczości żadnego historyka nie odzwierciedlił się z taką wyrazistością wielki proces odrodzenia narodowego na przestrzeni kilkudziesięciu lat, od Sejmu Czteroletniego do powstania 1863 roku. Proces ten rozpatruje Tokarz we wszystkich jego przejawach, śledząc, jak zachowywały się w dobie wielkich ruchów powstańczych poszczególne warstwy społeczne, jaką rozporządzano organizacją administracyjną i skarbową, jaki potrafiono wydobyć zasób sił gospodarczych, umysłowych i moralnych, jaki stopień wyrobienia, energii, gotowości do ofiar reprezentowali przywódcy, jak wreszcie wyglądało rozstrzygające w takich razach narzędzie działania - siła zbrojna”.

Dorobek naukowy

Zainteresowanie epoką kościuszkowską zaowocowało m.in. dwiema obszernymi monografiami: Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku oraz Insurekcja warszawska (17 i 18 kwietnia 1794 roku). Pierwsza praca charakteryzuje nastroje panujące wśród ludności Warszawy przed wybuchem powstania, dając dokładny obraz działalności spiskowej i przygotowań do walki, znajdują się w niej również wiadomości o postawach i sposobie zaangażowania się na rzecz powstania wielu ówczesnych polityków, oraz ocenę ich działalności. Druga praca jest w zasadzie pogłębieniem pierwszej. Tokarz zebrał wiele nowych materiałów krajowych i zagranicznych, które dotąd nie były wykorzystane i w oparciu o nie napisał pełniejszą wersję tego wydarzenia.

Bardzo wartościowa jest również rozprawa o wystąpieniu Antoniego Madalińskiego, który sprzeciwił się redukcji wojska i tym samym nie wykonał rozkazu. Tokarz przedstawił dokładnie przebieg jego marszu z Brygadą Wielkopolską w kierunku Krakowa. Przy pracach traktujących o epoce kościuszkowskiej nie sposób nie wspomnieć o książce: Żołnierze Kościuszkowscy. Analizuje w niej skąd rekrutowało się wojsko powstania 1794 roku, kto przede wszystkim wstępował w jego szeregi oraz jakimi kierował się pobudkami. Ilustrują je zebrane wypowiedzi ochotników, bądź też werbowanych żołnierzy.

Z okazji setnej rocznicy powstania ukazał się artykuł pt.: W stulecie Kościuszki, w którym wykazał źródła panującego w polskim społeczeństwie kultu naczelnika powstania 1794 roku. Pod koniec swojej twórczości napisał rozprawę o polityce wojskowej Konfederacji Targowickiej, w której odtworzył dążenie targowiczan do tworzenia własnej siły zbrojnej.

Zainteresowanie tematyką Królestwa Polskiego zaowocowało monografią armii Królestwa Polskiego, która do dzisiaj jest stawiana jako wzór dla takich opracowań. Tokarz przedstawił w niej genezę armii, jej sytuację po przejściu pod rozkazy cara Aleksandra w 1814 roku aż po powstanie listopadowe. Opisał organizację armii, jej dowództwo, administrację wojskową, ogólne zasady wyszkolenia poszczególnych rodzajów wojsk oraz ich stan przed wybuchem powstania w 1830 roku.

Kolejna praca traktująca o tym okresie to Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831. Opracowanie to powstało w wyniku pracy dydaktycznej autora w Wyższej Szkole Wojennej, gdzie prowadził na ten temat wykłady. Praca ta stanowi syntetyczne ujęcie wojny polsko-rosyjskiej lat 1830-1831. Zgodnie ze swoją skrupulatnością w wykorzystywaniu źródeł, ukazał zarówno pozytywne, jak i negatywne strony przebiegu walk.

Tokarz wyjaśnił genezę powstania listopadowego w dwuczęściowej pracy o sprzysiężeniu Wysockiego i nocy listopadowej. W pierwszej scharakteryzował Szkołę Podchorążych Piechoty oraz powstanie w niej spisku, wraz z mającymi miejsce niepowodzeniami, w drugiej szczegółowo opisał wydarzenia dziejące się w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku. Zdaniem Tokarza zrozumienie genezy i pierwszych walk powstania, pozwala w pełni ocenić dramatyczność tego zrywu wolnościowego.

Powstaniu 1863 roku poświęcił rozprawę pt.: Kraków w początkach powstania styczniowego i wyprawa na Miechów. Była to jedna z jego pierwszych książek. Dlatego też ważne są jego ówczesne deklaracje badawcze:

„Chciałem tutaj opowiedzieć te dzieje tak, jak mi o nich mówiono: bez zamilczenia o tym, w czym pobłądzono, ale i bez wnoszenia w opowieść tej goryczy, której już może za wiele w nią włożono. Pragnąłem także nadać mej pracy ten charakter ścisłości i rzetelności naukowej, bez którego nie ma historii, a który tak rzadko zachowywano w opracowaniach o roku 1863”.

Wypowiedź ta świadczy o dążeniu do obiektywnego odtwarzania dziejów, spokojnego wyważenia ich blasków i cieni. Na uwagę zasługuje także podjęcie przez Tokarza nowej formy gromadzenia materiałów badawczych, a mianowicie zbierania relacji od uczestników minionych wydarzeń.

Tokarz zajmował się również biografistyką. Pisał o Hugonie Kołłątaju, Napoleonie I Bonaparte, gen. Józefie Zajączku, gen. Józefie Sowińskim i wielu dalszych postaciach z okresu swych zainteresowań badawczych. Napisał też rozprawę o Janie Henryku Dąbrowskim.

Działalność wydawnicza

Bardzo ważna w karierze Wacława Tokarza jest jego działalność wydawnicza. Zajmował się redagowaniem Bellony,Wiarusa, Biblioteczki Legionisty - była to seria służąca wychowaniu wojska, która później została przekształcona wBibliotekę Historyczno-Wojskową. Wraz z Tadeuszem Różyckim redagował serię Polski wysiłek zbrojny, która miała na celu krótkie i rzeczowe przedstawienie walk stoczonych przez polskie oddziały podczas I wojny światowej. Był również wydawcą źródeł.

Tokarz napisał wiele artykułów mających na celu wychowanie żołnierzy. Wspólnie z Cichowiczem wydali zbiór wypowiedzi różnych dowódców, które ci zawarli w swoich pamiętnikach o Napoleonie.

Wszechstronność warsztatu

Problematyka jego twórczości świadczy o szczególnych zainteresowaniach walką narodowowyzwoleńczą. Przeciwstawiał się on negatywnej ocenie powstań, uznając tę tezę za niesłuszną i krzywdzącą olbrzymi wysiłek włożony w ich organizację. Bronił poglądu o dużym znaczeniu walk narodowo-wyzwoleńczych, ale zarazem daleki był od ich gloryfikowania. Zdecydowanie ujawniał i piętnował wszelkie popełniane błędy podczas ich przygotowań i prowadzonych walk. Szeroko rozumiał też wyjaśnianie wojen. Uważał, że należy do niego ocena zadań naczelnego dowództwa i dowódców oddziałów oraz ich wykonania, określanie zależności i rozciągłości działań „od życia politycznego i gospodarczego kraju, od charakteru narodu i żołnierza, od właściwości, wreszcie terenu walki”. Dążył do poszerzenia bazy źródłowej nie tylko przez poszukiwania archiwalne, ale i przez nawiązywanie bezpośrednich kontaktów z uczestnikami powstań. Studiował ich zbiory prywatne oraz notował ich relacje.

Wykorzystywanie relacji i ankiet jako źródeł historycznych wskazuje na różnorakie formy gromadzenia podstaw badawczych, co w połączeniu z gruntownością analizy, opartej o studia na planach i mapach, a także wizjach terenu działań, daje obraz wszechstronności warsztatu pracy Tokarza.

O Tokarzu

Na koniec przytoczę opinię Kukiela o Tokarzu:

„Tokarz był nie tylko historykiem wojskowym; był organizatorem zastępu pisarzy oficerów i cywilnych, którzy wystąpili w czasach powojennych w tej dziedzinie. Jemu też zawdzięcza nasza historia wojskowa, że starając się wypełnić wielką swą powinność w stosunku do wojska narodowego, dotrzymując kroku historii wojskowej innych narodów, od pierwszej chwili usiłowała zarazem stanąć na wysokim poziomie pod względem metody naukowej, że stawiała sobie wielkie wymagania i przez to zdobyła sobie u nas miejsce wśród nauk historycznych, choć wśród nich jedna z najmłodszych, nie przynosząc ujmy starszym. Nad tym czuwał Tokarz. Był w tym względzie przewodnikiem i przykładem”.