Moda dworska w okresie panowania Ludwika XIV (1643-1715)

Moda francuska przez stulecia cieszyła się ogromnym zachwytem i popularnością wśród innych krajów europejskich. Mimo, że wraz z wiekami i panującymi stylami w sztuce zmieniał się ubiór ludzi, to w dalszym ciągu głownie z dworu Francji płynęły najnowsze trendy, będące symbolem dobrego gustu i stylu. Gwałtowny rozwój mody francuskiej nastąpił w XVII wieku i począwszy od 1630 r. poprzez całe stulecie tamtejsze ubiory, znane w niektórych krajach po nazwą à la mode lub alamoda były wzorem obowiązującej elegancji.

W mojej pracy postaram się przedstawić ewolucję francuskiej mody dworskiej na przestrzeni XVII wieku ze szczególnym uwzględnieniem okresu panowania Króla Słońce. W tym celu posłużę się nie tylko literaturą, ale także licznymi rycinami, z pośród których na największą uwagę zasługują kompozycje autorstwa Abrahama Bosse, Jacquesa Callota i St. Igny Briot.

Dlaczego Francja?

Na omawiane zjawisko miało wpływ wiele czynników, z pośród których warto wymienić przede wszystkim dobrą organizację, wysoki poziom francuskiego przemysłu tekstylnego i galanteryjnego oraz umiejętną reklamę. Ponadto posługiwano się niewielkimi manekinami z modelami sukni i odkryć, które posyłano do różnych krajów z kolekcją próbek tkanin, wstążek, akcesoriów i galanteryjnych wyrobów¹.

Znaczne zmiany w modzie dworskiej nastąpiły w drugiej połowie XVII wieku wraz z przejęciem samodzielnej władzy przez Ludwika XIV. W 1768 r. powstał pierwszy we Francji żurnal mody Journal du Goût i od tego momentu reklamą zajęły się wydawnictwa żurnalowe. Zamieszczane w nich informacje cieszyły się większą dokładnością, a poparte kolorowymi rycinami łatwiej docierały do zainteresowanych modą kobiet i mężczyzn². Ponadto rządy Ludwika XIV odznaczały się nawrotem do form reprezentacyjnych i pompatycznych, co ściśle wiązało się ze sztywnym ceremoniałem francuskiego dworu ³.

Ubiory męskie do połowy XVII stulecia

Ubiory męskie z początku XVII stulecia wyrażały dążenie mody do rozluźnienia sztywnych hiszpańskich wamsów⁴ i twardo nakrochmalonej regularnej płóciennej krezy⁵, obrzeżonej sztywną koronką. Tym samym wamsy zapinane na przodzie straciły dawną nienaturalną linię i sztywność. Zmiany w modzie w tym okresie postępowały bardzo wolno, ale były naturalną reakcją wobec trwającej zbyt długo wojny hiszpańskiej⁶.

W latach dwudziestych XVII wieku ukształtowała się już nowa moda wygodnych ubiorów dodatkowo utrzymanych w jasnej tonacji barw. Męski strój składał się z trzech zasadniczych części: wamsa (pourpoint), spodni i płaszcza. Wams charakteryzował się jednolitą lub rozcinaną i składającą się z zachodzących na siebie części baskiną.⁷ Obok linii zszycia tych dwóch elementów znajdował się szereg dziurek zestawionych parami, przez które miały przechodzić okute taśmy (aiguillettes) lub wstążki. Część z nich wiązano w celu podtrzymywania spodni, reszta luźnie zwisała. Pourpoint najczęściej posiadał dwa typy kołnierzy, nieco wyższy z tyłu i dopiero opierający się na nim drugi płócienny, lekko nachylony do przodu, drobno plisowany i sprasowany płasko po nakrochmaleniu. Obrzeżenie kołnierzy stanowiła szeroka igiełkowa koronka. Przy wykończeniu ubioru podkreślano niektóre linie zeszycia, między innymi ozdabiając zewnętrzną linię naszyciem pasmanterii i szeregiem guzików. U dołu długich, luźnych spodni bardzo często dawano rozcięcia z widocznym na brzegu, innym kolorem podszewki. Charakterystycznym elementem stroju był także krótki, kolisty płaszczyk z szerokim kołnierzem, bardzo często zwisający z ramion na sznurze i podtrzymywany dłonią⁸.

W ubiorach męskich panował we Francji ogromny zbytek w doborze jedwabnych tkanin przetykanych złotem i złocistych pasmanterii sprowadzanych z Mediolanu. Zużywały one dużą ilość kosztownych, lnianych koronek przy kołnierzu, wzdłuż zapięcia koszuli i wewnątrz cholew. Ze względu na stan finansów państwowych w latach 1633-1634 wydano zarządzenia zakazujące używania nicianych i złotych koronek oraz kosztownych zagranicznych tkanin i zezwalające tylko na zdobienie pasmanterią pleców a także zeszyć rękawów⁹.

W połowie XVII stulecia obserwuje się znaczne podwyższenie linii stanu męskich wamsów oraz zanik dziurek do przeciągania taśm. Duże zmiany zaszły również w fasonie spodni oraz obuwia. Miejsce luźnych pantalonów zaczęły zajmować nowe spodnie, charakteryzujące się wąskim krojem i obciśnięciem poniżej kolan ozdobną podwiązką. Natomiast zamiast butów z cholewami coraz częściej wkładano na przyjęcia płytkie obuwie na niskich obcasach, z klamrą lub rozetką¹⁰ ze wstążek na podbiciu. Nieodłącznym elementem mody dworskiej stały się także dziane z jedwabiu lub wełny pończochy. Zazwyczaj dostosowywano je w barwie do pozostałych części ubioru a na wysokości kostek ozdabiano po bokach trójkątnymi klinami z haftem¹¹.

W omawianym okresie doszło do rozpowszechnienia miękkiego kapelusza filcowego, często czarnego, o szerokich brzegach. Element ozdobny tego typu nakrycia głowy stanowił pióropusz ze strusich piór, którymi dotykano podłogi przy niskim ukłonie. Ponad to moda francuska wprowadziła zwyczaj noszenia butów z ostrogami nie tylko dla konnej jazdy, lecz nawet dla pieszych. Anonimowy autor książeczki, wydanej w 1644 r. w Paryżu, pt. Les Lois de la galanterie, mówi o tym w żartobliwej formie, że modanakazuje nosić w mieście buty do jazdy konnej, choćby od pół roku kawaler nie dosiadał konia. Cholewy takich butów zazwyczaj wypełniano białymi genueńskimi koronkami klockowymi, przyszytymi w trzech rzędach do podkładu¹².

Okres wąskich spodni nie trwał długo i już pod koniec lat pięćdziesiątych zastąpiły je tak zwanerhingraves,¹³ które przyjęły się wyłącznie jako moda dworska. Co więcej w okresie 1650-1670 doszło do największego nasilenia w zdobieniach męskiego stroju, przejawiającego się naszywaniem na wamsach, spodniach i innych częściach garderoby całych szeregów barwnych wstążek, bardzo często kontrastujących z barwą ubioru. Okrycie wierzchnie stanowił w dalszym ciągu kolisty płaszczyk- peleryna. Dużym zmianom uległ również krój białego kołnierza, który zmniejszał się w miarę powiększenia fryzur. Przy ogromnych lokach i perukach z lat sześćdziesiątych zredukowano kołnierz do charakterystycznego prostokątnego kształtu znanego z wieku francuskich portretów. Zawsze lekko sfałdowany przód kołnierza wiązano pod szyją sznureczkiem z ozdobnymi wisiorkami pasmanteryjnej roboty¹⁴.

Masowe wykorzystywanie koronek, jako elementów ozdobnych we Francji było możliwe dzięki zakładaniu licznych ognisk koronkarstwa. Ogromnego przełomu w tej dziedzinie dokonał minister skarbów i zarazem bliski współpracownik Ludwika XIV- Jean Baptiste Colbert, który sprowadził wytrawne koronkarki z Flandrii i Wenecji a w 1665 roku powołał Towarzystwo do Rozwijania Koronkarstwa w tych ośrodkach, gdzie istniały tradycje wyrobu koronek¹⁵.

Wojskowe ubiory francuskie

Omawiając modę dworską za Ludwika XIV należy wspomnieć o wojskowych ubiorach francuskich. Największe zmiany w tym aspekcie miały miejsce w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, kiedy to między innymi pojawił się zwyczaj owijania szyi chustką batystową w kształcie wydłużonego prostokąta, ozdobnie zakończonego szeroką koronką. Chusty takie najczęściej składano i wiązano na przodzie małą kokardą z batystowej części krawata, a koronkowe końce starannie falowano. Po 1692 roku dla uczczenia zwycięstwa Króla Słońce pod Steinkerque w czasie wyprawy przeciw Niderlandom powstała we Francji moda niedbałego wkładania chustki na szyję, której końce przesuwano przed dziurkę ubioru. Początek tej mody według Woltera należy przypisać zaskoczeniu armii francuskiej w nocy przez nieprzyjaciela, gdy obudzeni nagle oficerowie nie mieli czasu zawiązać krawata. Moda wkładania chustki à la Steinkerqueutrzymała się najdłużej w ubiorach oficerów marynarki we Francji i w Anglii jako praktyczna na pokładzie statku.¹⁶

Moda męska końca XVII wieku

Ubiory męskie z lat dziewięćdziesiątych XVII wieku są już właściwie wstępem do mody XVIII wieku. Męski wams, zapinany na przodzie, lekko rozszerzony od pasa, miał nisko umieszczone kieszenie, a guziki zapięcia przodu dochodziły aż do dolnego brzegu. Charakterystyczne dla tego okresu, jak również dla wczesnych lat XVIII stulecia były ciężkie mankiety ubiorów i brak kołnierza. Ewolucję przechodziło także obuwie, które charakteryzowało się wyższym nieco przodem o wydłużonym, lecz prawie prostokątnie ściętym końcu. Wraz z uproszczeniem ubioru buty męskie posiadały, jako ozdobę, tylko sprzączkę na podbiciu a dawni i pełniący służbę francuscy dworzanie królewscy mieli prawo noszenia czerwonych obcasów¹⁷.

Stroje kobiece w pierwszej połowie XVII stulecia

Przemiany w modzie damskiej, podobnie jak w męskiej również nastąpiły w latach dwudziestych XVII stulecia. Około 1625 r. suknie straciły swą charakterystyczną sztywność i zaczęły wracać do naturalnego zarysu kobiecej sylwetki. Nowy model stroju składał się z dwóch sukni. Wierzchnia, prawie zawsze czarna posiadała ćwierciowe rękawy sięgające do łokcia, spodnią z kolei zazwyczaj utrzymywano w delikatnych odcieniach i szyto z jedwabnej, drobnowzorzystej tkaniny. Pod obydwoma sukniami w linii stanu umieszczano wałek w celu nadania fałdom tkaniny lepszego spływu przy znacznym wydłużeniu sukni w tyle. Oprócz z cienkiego lnianego płótna z obszyciem koronkowym, usztywnionego podobnie jak kołnierze męskie, używano wytwornych koronkowych kołnierzyków z lekkim stelażem, dostosowanym do kroju sukni. Swoistą ozdobę każdej kreacji stanowił sznurowany z przodu stanik z dekoracyjną sztywną wkładką, wyciętą u dołu w trzy zęby. Do upiększenia sukni służyły także różnej szerokości pasmanterie, zdobione techniką klockową i naszywane według ustalonego schematu pionowo na przodzie oraz dookoła obwodu spódnicy¹⁸.

Uzupełnienie kobiecego stroju w latach czterdziestych stanowiły sznury pereł zręcznie umieszczone na szyi, we włosach oraz duże ilości wstążek, jako ozdoba sukni. Do kaprysu mody tego okresu należało także noszenie wąskich czarnych wstążeczek, wiązanych na przegubach dłoni zamiast bransolet, co miało podkreślać białość dłoni¹⁹.

W tym samym okresie duże znaczenie zaczynają odgrywać akcesoria, do których należy zaliczyć przede wszystkim zarękawki. Uszyte z aksamitu, miały formę niewielkiego walca obrzeżonego długowłosym futrem i zdobionego haftem. Sposób noszenia zarękawka polegał na ukryciu w nim obydwu dłoni, ponadto z lewej strony musiały wystawać koronkowe końce ozdobnej chusteczki. Drugim modnym szczegółem były składane wachlarze z lekkim kościanym stelażem.²⁰

Obuwie kobiece noszone do połowy XVII stulecia wykonywane było głownie z jedwabnej tkaniny i posiadało średniej wielkości obcas, dlatego też bardzo często otrzymywało patynki²¹dla ochrony przed zabłoceniem. Specyficznym elementem ówczesnej mody było również wybijanie na skórze kobiecego obuwia drobnych ażurowych motywów i spięcie paskiem na podbiciu²².

Stroje kobiece w drugiej połowie XVII stulecia

Właściwe ubiory damskie do lat sześćdziesiątych zmieniły się tylko w drobnych szczegółach i najważniejszą przemianą było odrzucenie wałków poszerzających sylwetkę w biodrach. Dopiero od lat sześćdziesiątych datuje się używanie w dekoracji suknie kobiecej dużej ilości wstążek, które naszywano na całej długiej długości przodu stanika oraz na rękawach²³.

Pewne urozmaicenie w sylwecie przyniosło dopiero wprowadzenie pod koniec lat osiemdziesiątych dużej ilości ozdobnej falbany a także wzbogacenie upięcia fałdów wierzchniej sukni poprzez zastosowanie długich, ciągnących się w tyle trenów. Ponadto dla lepszego układu sukni wprowadzona została sztywna płócienna spódnica (criarde) o lejkowatej formie. Dworskie kreacje dekoltowano kilkoma rzędami falban, haftowanych złotem, sztywnych bądź wycinanych podobnie do lambrekinu. W sukniach francuskich z okresu panowania Ludwika XIV wokoło wycięcia i przy rękawach zastosowano także obszycie koronek, co miało być swoistym kontrastem do twardego stanika²⁴. 

Przy końcu stulecia ciężka koronka ustąpiła miejsca lżejszej typu rosellino, zawdzięczającej swą nazwę delikatnym rozetkom umieszczonym na złączach pomiędzy motywami roślinnymi. Koronkę tę zaczęto wykonywać wówczas, gdy wyczerpano wszelkie możliwości dalszego rozwijania efektów plastycznych barokowej falbanki. Wenecka koronka rosellino była szczytowym osiągnięciem technicznym koronkarstwa oraz inwencji w urozmaiceniu elementów kompozycji przez cieniowanie gęstości wypełnianych listków i kwiatów. Cechą charakterystyczną tego okresu były ponadto wysokie koronkowe czapeczki, które według tradycji powstały z wysoko wiązanej na polowaniu szafty taflowej, ujmującej loki młodej damy²⁵.

Dodatki i tkaniny

Do dalszych szczegółów mody kobiecej z drugiej połowy XVII wieku należały lekkie okrycia zarzucane na ramiona uszyte najczęściej z tafty²⁶, ocieplane podszyciem z waty,lub futra i podtrzymywane na przodzie zarękawkiem. Rozmiary noszonych w tym okresie zarękawków były czasem dość duże, zwłaszcza gdy dla ciepła damy francuskie nosiły w nich małe pieski.

W połowie XVII stulecia we Francji na masową skalę rozpowszechnił się parasol. Początkowo używano go przy podróży konno w czasie deszczu, w późniejszym okresie służył już tylko kobietom. Parasol najczęściej niósł idący za damą pacholik, ubrany w strój turecki, do którego obowiązków należało również podtrzymywanie trenu sukni. Zwyczaj ten z Francji rozszerzał się do innych krajów, znany był także w Polsce ²⁷.

Na koniec warto wspomnieć także o tkaninach używanych w okresie panowania Ludwika XIV. Tak więc chyba jednym z najpopularniejszych materiałów zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn były kosztowne tkaniny złociste, pochodzące częściowo jeszcze z manufaktur włoskich, przeważnie jednak z rozwijających się szybko tkalni lyońskich. W czasach Króla Słońce produkowano w Lyonie ciężkie brokaty z tłem bogato wypełnionym drobnymi motywami, na których rysowano duże raporty motywu ananasów w otoku kwiatów. Styl barkowy tkanin przeznaczonych na użytek dworu utrzymał się do końca panowania Ludwika XIV. Jedyne zmiany, które wprowadzono na przełomie XVII i XVIII wieku dotyczyły lekkich motywów koronki przewijającej się wśród tła i asymetrii układu raportów ornamentu²⁸.

W latach siedemdziesiątych rozpoczęła się we Francji moda noszenia tkanin wschodniego pochodzenia. Określeniem tym obejmowano nie tylko tkaniny indyjskie, lecz także pochodzące z Chin i Lewantu. Z tkanin indyjskich szczególną popularnością cieszyły się delikatne białe lub kolorowe bawełniane płócienka. Poszukiwano także delikatnych haftów wschodnich, robionych ściegiem łańcuszkowym kolorowymi jedwabiami na muślinie. Upodobanie druków indyjskich doprowadziło do poszukiwania technicznych możliwości europejskiej produkcji drukowanych tkanin²⁹.

Przypisy:

1 Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubiorów, Wrocław 1968, s. 588

2 Kuczyńska T., Moda w rytmie epoki, Warszawa 1977, s. 136

3 Szyller E., Historyczny rozwój form odzieży, Warszawa 1972, s. 7

4 Wams – rodzaj kaftana, na ogół atłasowego noszonego przez mężczyzn od połowy XVI do XVII wieku, głównie w Hiszpanii i Niemczech.

5 Kreza- fałdowany kołnierz.

6 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 439

7 Baskina – listwa doszywana do ubioru poniżej linii stanu, zarówno w ubiorach męskich jak i kobiecych.

8 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 440-441

9 Ibidem, s. 441

10 Rozetka- kokardka

11Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 443

12 Ibidem, s. 441

13 Rhingraves- szerokie, krótkie fałdziste jak spódniczka spodnie; noszone na krótkich spodenkach przytrzymujących pończochę

14 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s.453-455

15 Ibidem, s. 456

16 Ibidem, s. 457

17 Ibidem, s. 457- 547

18 Ibidem, s. 445

19 Ibidem, s. 448

20 Skowron M., Moda w świecie płaszcza i szpady cz. 2, [on-line], [dostęp: 2009-12-10], Dostępny w Internecie: http://7thsea.polter.pl/Moda-w-swiecie-plaszcza-i-szpady-cz-2-c19505

21Patynki- trepy zakładane w XI-XVIII w. na pantofle, by ochronić je przed zanieczyszczeniem i błotem.

22 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 452

23 Ibidem, s. 459- 660

24 Ibidem, s. 463

25 Ibidem, s. 466- 467

26 Tafta- gęsta i sztywna tkanina wykonana z naturalnego jedwabiu, szeleszcząca i mieniąca się przy poruszaniu.

27 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 468

28 Ibidem, s. 468-469

29 Ibidem, s. 469- 471

Bibliografia:

1. Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubiorów, Wrocław 1968.
2. Kuczyńska T., Moda w rytmie epoki, Warszawa 1977.
3. Skowron M., Moda w świecie płaszcza i szpady cz. 2, [on-line], [dostęp: 2009-12-10], Dostępny w Internecie: http://7thsea.polter.pl/Moda-w-swiecie-plaszcza-i-szpady-cz-2-c19505.
4. Szyller E., Historyczny rozwój form odzieży, Warszawa 1972.
5. Turnau T., Zmiany mody, [on-line], [dostęp: 2009-12-10], Dostępny w Internecie: http://www.forumakad.pl/archiwum/2000/11/15.html.

Więcej o historii Francji przeczytasz klikając na poniższą grafikę: