„Profilaktyka przeciwdżumowa w nowożytnym Toruniu...” K. Pękacka-Falkowska - recenzja

Pisanie o historii regionalnej w ostatnim czasie jest dość mocno popularnym sposobem przedstawiania dziejów przeszłych w literaturze historycznej. Jednak ten typ pisarstwa nie jest prosty, zwłaszcza gdy podejmuje się tematykę słabiej zbadaną przez obecną historiografię, a jest nim niewątpliwie medycyna nowożytna.

Książka Katarzyny Pękackiej-Falkowskiej pt. Profilaktyka przeciwdżumowa w nowożytnym Toruniu na przykładzie działań administracyjnych i leczenia podejmuje się zadania dość trudnego jakim jest przedstawienie obrazu epidemii dżumy w nowożytnym Toruniu.

Autorka książki jest absolwentką Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Studiowała również na Uniwersytecie Warszawskim oraz w Berlinie (FU). Głównymi zainteresowaniami badawczymi autorki są: filozofia nowożytna, teoria historii i oczywiście społeczna historia medycyny.

Tematyka książki dotyka dość ciekawych zagadnień, a mianowicie dżumy, choroby która ze względu na swą specyfikę stała się jedną z najbardziej śmiercionośnych plag w omawianym okresie. Oczywiście przed powstaniem tej książki ukazało się kilka innych prac dotyczących chorób epidemiologicznych, które nawiedziły Toruń. Niewątpliwie dużą wartość naukową posiada artykuł S. Salmonowicza Toruń wobec zarazy w XVII-XVIII wieku czy też praca S. Tyńca Toruński ojciec zadżumionych. Recenzowana książka jest w pewnym sensie kolejnym krokiem w zdobywaniu wiedzy na temat morów występującej nie tylko w Toruniu, ale także na obszarze całej Rzeczpospolitej. Niniejsza praca podkreśla, że spośród wielu chorób zakaźnych, to właśnie dżuma powodowała największe spustoszenie na tle demograficznym, społecznym, gospodarczym, a także kulturowym.

Pracę rozpoczyna oczywiście wstęp, który zapoznaje czytelnika ze stanem i perspektywami badań. Uwagi wstępne wprowadzają czytelnika w podstawowe osiągnięcia nauk humanistycznych z zakresu historii medycyny. Dodatkowo autor zamieszcza wskazówki bibliograficzne, dla zainteresowanych pogłębieniem wiedzy z tej dziedziny. Już na samym wstępie autorka zaznacza, że praca będzie dotyczyła procedur administracyjnych, prawnych oraz medycznych. W pracy zostaną oczywiście pominięte aspekty teologiczne ochrony przed morowym powietrzem.

Zasadniczą część pracy Katarzyny Pękackiej-Falkowskiej otwiera rozdział poświęcony Dżumie w nowożytnej Rzeczpospolitej i w nowożytnym Toruniu. W jej pierwszym rozdziale, autorka skupia się na przybliżeniu czytelnikowi przyczyn epidemii w świetle nowożytnych opinii oraz dzisiejszego stanu wiedzy medycznej. Do głównych przyczyn chorobotwórczych ówcześni zaliczali, m.in. złe powietrze (łac. malus aer), układ planet (tzw. teoria astralna), karę za grzechy (tzw. teoria teurgiczna), ludzi marginesu (według wielu nosicielami choroby były wiedźmy czy też biedacy) czy też uwarunkowania przyrodnicze. Rozdział I przedstawia również uwagi na temat chronologii i częstotliwości klęsk dżumowych w ówczesnej Europie, Rzeczpospolitej i Toruniu. Autorka słusznie zwraca uwagę, że dżuma jest chorobą sezonową, powracającą co jakiś czas z dużą siłą. Toruń w latach 1550-1750 był świadkiem 15 ataków epidemii dżumy powodującej ogromne spustoszenie wśród społeczeństwa toruńskiego epoki nowożytnej.

Autorka w rozdziale II pt. Przeciwmorowa działalność magistratu miejskiego oraz organizacji służb powietrznych, przedstawia działalność administracyjną miasta wobec zagrożenia chorobotwórczego. Autorka stwierdza, że sama organizacja ówczesnej „służby zdrowia” opierała się na wzorcach niemieckich. Autorka słusznie zwraca uwagę na to, że miasto powoływało tzw. lekarzy miejskich do walki z chorobą, w pomaganiu im uczestniczyli m.in. balwierze dżumowi, akuszerki, grabarze, tragarze zwłok, wójtowie ubogich, wyganiacze ubóstwa czy też stróże dżumowi. Ogromną rolę w walce z epidemią dżumy pełniły również szpitale, lazarety oraz izolatoria. W niniejszym rozdziale omówiona jest szczegółowa rola poszczególnych instytucji. Wartym zauważenia w tej części pracy jest umieszczenie wielu ciekawych, pojedynczych historii będących zarazem osobistymi tragediami poszczególnych osób. Przykładem jest oczywiście historia Krzysztofa Ratzkiego, któremu w przeciągu miesiąca zginęła w skutek choroby cała rodzina, a także służba. Rozdział również porusza tematykę ceremonii pogrzebowych, które na okres zarazy przybierały szczególną formę.

Rozdział trzeci pracy został poświęcony toruńskiej medycynie i farmacji wobec epidemii dżumy w XVII-XVIII wieku. Ostatnia część książki została podzielona na dwa podrozdziały, które omawiają szczegółowo dane zagadnienie. Pierwszy podrozdział dotyczy XVII-XVIII wiecznych broszur medycznych dla ludności miasta i przedmieść. W przypadku Torunia zachowały się trzy rodzaje broszur: Kurzer Bericht, Życzliwa przestroga, Wohlmeinende Erinnerung. Drugi podrozdział omawia zagadnienia stricte medyczne, ponieważ przedstawia sposoby leczenia chorych. Zostały tu omówione nie tylko stosowane leki, ale także zabiegi w świetle świadectwa Chrystiana Baltazara Wiela. Autorka zaznacza, że leczenie i zapobieganie dżumie wiązało się ściśle z mieszaniną myśli naukowych, teurgicznych i magicznych z praktykami codziennego doświadczenia. Katarzyna Pękacka-Falkowska słusznie uważa, że skuteczna obrona przeciwmolowa wiązała się z możliwościami nowożytnej wiedzy medycznej. Jednak skuteczność ta zazwyczaj stała na dość słabym poziomie, ponieważ ówczesna wiedza lecznicza mimo wszystko nie była nazbyt wysoko rozwinięta.

Wartym podkreślenia jest to, że autorka pracy zamieściła szereg ilustracji związanych z tematyką medycyny nowożytnej. Wartym pochwalenia jest również zamieszczenie szeregu zestawień statystycznych jeśli chodzi np. o śmiertelność ludności, a także aneksu źródłowego. Niewątpliwie autorka podczas pisania pracy użyła bogatego zbioru źródeł oraz literatury, który niewątpliwie pomógł w opracowaniu danych zagadnień. Rzeczą, do której można mieć pewne zastrzeżenia, jest brak tłumaczenia cytatów niemieckich (często pochodzących ze źródeł) - wg mnie bardzo pomogło by to w interpretacji nowożytnych źródeł dotyczących medycyny.

Jeśli chodzi o sprawy techniczne wydania samej pracy, wartym podkreślenia jest okładka samej książki. Jest ona miękka i lakierowana, co dodaje wartości kompozycyjnej całości pracy. Tekst umieszczony jest na białym, dobrej jakości papierze. Bardzo ważnym elementem tej pracy jest bogactwo ilustracji i tabel statystycznych, które stanowią duży plus dla „wizualnej„ strony wydawnictwa. Zarówno ilustracje jak i tabele zostały rozmieszczone po całej ”szerokości” pracy i stanowią dla czytelnika jasną i klarowną pomoc.

Książka Katarzyny Pękackiej-Falkowskiej pt. Profilaktyka przeciwdżumowa w nowożytnym Toruniu na przykładzie działań administracyjnych i leczenia, jest niezwykle ciekawym studium z zakresu medycyny społecznej w dawnej Polsce, ujętym z punktu widzenia historyka medycyny. To skądinąd nowatorskie ujęcie wpisuje się w nowoczesny sposób badań historycznych, czerpiących inspiracje i metody badan z szeroko pojętych nauk.

Plus minus:
Na plus:
+ styl autora
+ wartość merytoryczna
+ tabele
+ ilustracje z epoki
+ tematyka
Na minus:
- Brak tłumaczenia cytatów z j. niemieckiego

Tytuł: Profilaktyka przeciwdżumowa w nowożytnym Toruniu na przykładzie działań administracyjnych i leczenia
Autor: Katarzyna Pękacka-Falkowska
Wydawca: Wydawnictwo Adam Marszałek
Data wydania: 2009
ISBN/EAN: 978-83-7611-521-4
Liczba stron: 215
Oprawa: miękka
Cena: ok. 23 zł
Ocena recenzenta: 8/10