„Polityka gospodarcza i finansowa Księstwa Warszawskiego...” - R. Kowalczyk - recenzja

Rafał Kowalczyk w swojej najnowszej książce porusza bardzo zaniedbany przez historyków gospodarczych okres jakim są czasy Księstwa Warszawskiego. Chociaż ten twór polityczny doczekał się bardzo bogatej literatury ogólnej i militarnej, to praca R. Kowalczyka wypełnia lukę jaką było do tej pory zagadnienie gospodarki i finansów Księstwa.

Słowo o autorze

Autor posiada tytuł doktorski zdobyty na Uniwersytecie Łódzkim, którego jest obecnie pracownikiem w Katedrze Historii Społeczno-Gospodarczej. Szerszemu gronu czytelników może być znany jego dorobek z dziedziny wojskowości (Małojarosławiec 1812 z serii Historyczne Bitwy) oraz nominowana do nagrody Academia 2007 książka Katastrofa Wielkiej Armii Napoleona w Rosji 1812 r.. W artykułach często poruszał także kwestie gospodarki XIX wieku terenów zaborów. Jednym słowem posiada odpowiednie doświadczenie w badaniu tego wycinka dziejów.

Niewątpliwie można odczuć, że sam autor zdając sobie sprawę, że jego opracowanie będzie wykraczać tematyką poza utarte szlaki historyków zajmujących się Księstwem Warszawskim, podszedł do projektu z dużym impetem. Podczas lektury odnosi się wrażenie, że narrator przedstawia kompleksowo najważniejsze wydarzenia, co jest możliwe dzięki szerokiej bazie bibliograficznej z której korzystał – głównie archiwaliów. Całość zachodzących procesów jest prezentowana z olbrzymią dokładnością. Ze względu, że sam okres Księstwa jest okresem hiperaktywności ustawodawczej rządzących, to materiału do badań w ledwie sześcioletnim wycinku historii jest, aż nadto.

O czasach przed Księstwem…

Ale po kolei: autor dla pełniejszego zaprezentowania tematu pierwszy z trzech rozdziałów poświęca w całości sytuacji pod zaborami pruskim i austriackim tuż po utraceniu przez Rzeczpospolitą niepodległości. Wszystko to wynika z tego, że jak sam autor stwierdza, Księstwo nie było już tym samym tworem gospodarczym jak upadająca Rzeczpospolita. Zaborcy mocno zreformowali zastane stosunki gospodarczo-społeczne na ziemiach polskich. Poziom zaawansowania gospodarczego na tych ziemiach w dobie Księstwa Warszawskiego jest tu oceniony jako znacznie wyższy od tego z czasów Rzeczpospolitej, zarówno dzięki reformom doby stanisławowskiej jak i polityce ekonomicznej zaborców.

Bynajmniej Polityka gospodarcza i finansowa Księstwa… nawet w tym wstępnym rozdziale nie jest jedynie syntezą literatury. Rafał Kowalczyk z pewną bezwzględnością stara się obnażyć błędy logiczne, które przez lata zakorzeniły się w świadomości historyków – w szczególności jeśli chodzi o ocenę polityki gospodarczej zaborców. Momentami bardzo ostro krytykuje wybrane prace naukowe, które sugerują, że polityka kolonizacyjna, kredytowa miała na celu głównie germanizację terenów polskich. Nawet podwyższenie podatków na terenach polskich było usprawiedliwione przeprowadzanymi reformami, które dopiero umożliwiły awans ekonomiczny ziem polskich i wyzbycie się spadku feudalnego.

… i o samym Księstwie

Pozostałe dwa rozdziały książki dotyczą już historii samego Księstwa Warszawskiego w latach 1807-1812. Zastosowano klarowny podział – rozdział drugi zajmuje się polityką gospodarczą, zaś trzeci – finansową. To właśnie w tych rozdziałach uwidacznia się charakterystyczne dla tego opracowania przywiązanie do detalu. Działa to bez wątpienia w dwie strony: niewątpliwie sprawia, że Polityka… jest świetnym źródłem wiedzy o charakterze encyklopedycznym, z drugiej zaś strony w znacznym stopniu utrudnia odbiór książki. W trakcie lektury książki odniosłem wrażenie bardzo silnego przeładowania datami i faktami – rozporządzeniami i ustawami. Byłoby to o tyle cenne, o ile prowadziłoby do ilustrowania procesów – natomiast one pozostają momentami w cieniu. To w połączeniu z dość chaotycznym ułożeniem treści w publikacji bardzo utrudnia lekturę. Wydaje mi się, że przy tej skali opracowaniu lite rozdziały po 100 stron dla wygody czytelnika oraz uporządkowania wywodu powinny być jednak podzielone na podrozdziały.

Tymczasem w książce brak jest nie tylko podrozdziałów, ale także indeksu zagadnień. Istnieje na końcu książki jedynie spis osób, ale to niewiele ułatwi życie czytelnikowi. Nie jest to problemem w literaturze typowo popularnonaukowej, jednak stylistyka tej książki sięga gdzie indziej. Stąd późniejsza próba dowiedzenia się jak wyglądała na przykład polityka solna w Księstwie ( o której jest dość dużo informacji) – może wymagać od szukającego dużo czasu i nerwów.

Oczywiście te wady można po części przekuć w zalety, bo dzięki temu nagromadzeniu faktów Rafał Kowalczyk daje odbiorcy pierwsze w ostatnim czasie poważne źródło wiedzy o polityce gospodarczej tego okresu. Zebranie tych danych wymagało nie lada pracy i zacięcia badawczego, stąd za to brawa dla autora. Wszelkie zastrzeżenia odnoszą się tutaj wyłącznie do sposobu prezentacji treści.

O konstrukcji książki

Dla osób zainteresowanych już teraz tą pozycją – trochę ważnych informacji. Książka jest wydana w bardzo estetycznej okładce. Sama główna treść książki to około 350 stron – samego tekstu z jedną (sic!) tabelą. Treść ta podzielona jest na wspomniane trzy rozdziały. Wydanie uzupełnia bogata kolekcja 69 czarno-białych i kolorowych rycin z epoki.

Treść dotycząca gospodarki w znacznym stopniu skupia się na rozwoju manufaktur w kraju, autor prezentuje po kolei poszczególne wycinki gospodarki. Trochę brakuje szerszego przedstawienia rolnictwa, szczególnie, że to właśnie ono stanowiło główną gałąź gospodarki kraju. W książce o tym jak wyglądało rolnictwo Księstwa jest zaledwie kilka zdań.

Kwestie finansów Księstwa skupiają się przede wszystkim na aparacie fiskalnym, reformach monetarnych a także kwestii tak zwanych „sum bajońskich”.

Autor daje czytelnikowi książkę, która bez wątpienia znajdzie sobie uznanie jako źródło rzetelnie opracowanej wiedzy z zakresu gospodarki Księstwa Warszawskiego.

Opowieść o reformatorach

Podczas lektury towarzyszyło mi spostrzeżenie o potężnym zaangażowaniu reformatorów w naprawianie sytuacji gospodarczej Księstwa. Ilość reform, poprawek wprowadzana w tak krótkim czasie przy bardzo niesprzyjających okolicznościach mogłaby zawstydzić dzisiejszych polityków.

Niewątpliwie mało w tych posunięciach idei wolnorynkowych, a raczej dużo dokręcania śruby przez „widzialną rękę rynku” – czyli organy państwowe. Trudno jednak oczekiwać od państwa innego działania, gdy do utrzymania była potężna armia, będąca głównym beneficjentem pieniędzy z budżetu państwa. To, jak również problemy z otrzymanym po zaborach systemem monetarnym, sumami bajońskimi, zamknięciem przez Rosję granic dla handlu, blokadą kontynentalną sprawiały, że czasy Księstwa Warszawskiego były nad wyraz burzliwe.

Polityka gospodarcza i finansowa Księstwa Warszawskiego w latach 1807-1812 jest udaną próbą pokazania dzieła osób, które chciały ustabilizować sytuację kraju pomimo tych wszystkich czynników. Było to oczywiście zadanie niewykonalne, jednak reformatorzy tym więcej energii wkładali w zmianę otaczającej rzeczywistości.

Aby podsumować

Książka Rafała Kowalczyka powinna być dedykowana wszystkim tym, którzy chcą wiedzieć więcej o polityce gospodarczej Księstwa niż oferują dostępne na rynku opracowania – te wymagania bez dwóch zdań książka spełni. Nie polecałbym jej natomiast osobom, które dopiero zaczynają przygodę z tym okresem dziejów i szukającym literatury typowo popularnonaukowej – pod tym względem książka jest trudna w odbiorze, wymagająca. Pomimo tych drobnych zastrzeżeń chciałbym wyrazić swoją nadzieję, że problematyka gospodarki i finansów Księstwa Warszawskiego będzie dalej zgłębiana przez badaczy i doczekamy się kolejnych opracowań z tej tematyki – czego dobrym początkiem jest praca Rafała Kowalczyka.

Plus minus:
Plus:
+ krytyczne podejście do literatury tematu
+ bardzo bogata bibliografia, archiwalia
+ szeroka ilustracja rozwoju przemysłu i manufaktur
+ potężne źródło wiedzy z okresu
+ przedstawienie obrazu Księstwa przed zaborami
Minus:
- nieprzystępna konstrukcja książki i język narracji
- pominięcie aspektów rolnych, którym należy się nieco więcej miejsca
- brak chociażby telegraficznego przedstawienia wydarzeń w Księstwie po roku 1812

Tytuł: Polityka gospodarcza i finansowa Księstwa Warszawskiego w latach 1807-1812
Autor: Rafał Kowalczyk
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Data wydania: 2011
Oprawa: miękka
ISBN/EAN: 978-83-7525-548-5
Liczba stron: 390
Cena: ok. 46,50 zł
Ocena recenzenta: 7/10