„Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu” - G. Althoff - recenzja

W bieżącym roku nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN na półkach polskich księgarń ukazała się nowa książka serii Korzenie Europy. Jest nią praca Gerda Althoffa zatytułowana Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu. Tematyka publikacji nie należy do łatwych, aczkolwiek przyznać trzeba, że jest wyjątkowo frapująca. Jak dalece, postaram się to wyłożyć w niniejszym tekście.

Recenzowana tutaj książka jest wynikiem wieloletnich badań jej Autora nad funkcjonowaniem porządku politycznego w epoce średniowiecza, a także pokłosiem projektu badawczego realizowanego na uniwersytecie w Münster pt. Komunikacja symboliczna i systemy wartości od średniowiecza do rewolucji francuskiej. Praca jest swojego rodzaju sprawozdaniem z wyszczególnionymi najważniejszymi punktami z szeregu dyskusji dotyczących problematyki rytuału praktykowanego w średniowieczu przez możnych europejskich i w stosunku do nich.

Na układ książki składa się sześć rozdziałów z czego pierwszy to wprowadzenie do zagadnienia, a szósty jest zakończeniem. Całość poprzedza przedmowa Autora, której w skrótowej formie informuje, skąd się wziął pomysł na pracę, a także wymienia osoby, które przyczyniły się do jej powstania. Rozdział pierwszy, czyli wspomniane wyżej wprowadzenia przybliża czytającemu temat pracy. Określa terminologie, nakreśla współczesne badania nad sprawowaniem władzy w średniowieczu, a także pochyla się nad wyjaśnieniem znaczenia, powstania i realizacji rytuałów średniowiecznej władzy poprzez stawianie odpowiednich pytań, które odpowiedzi na nie znaleźć można na kartach książki. Rozdział drugi poświęcony został na przedstawienie problematyki rytuału we wczesnym średniowieczu. Autor skupia się tutaj nad czasami merowińskimi i karolińskimi, gdzie wykształciły się modele rytuałów (zwłaszcza u Karolingów), a które to praktykowane były w późniejszych czasach. Rozdział trzeci nawiązuje do wzorców rytuałów z X i XI w. Przeczytać możemy w nim o następujących rytuałach: rytuały kończące konflikty, rytuały wyrażające roszczenie i zobowiązania, rytuały stosowane przez wasali w stronę możnowładcy, rytuały samoponiżania królów (w stosunku do Boga, w trakcie sporów politycznych), a także w osobnym podrozdziale samoponiżenie cesarza Henryka IV w Kanossie w Roku Pańskim 1077. Rozdział czwarty zarezerwowany został na przedstawienie rytuały władzy XII stulecia. Raz kolejny Autor pochyla się nad Kanossą 1077 r., ale tylko po to, by na jej podstawie nakreślić rytuał spotkań cesarzy z papieżami. Rytuał zastosowany przez Henryka IV stał się wzorcem takowego rytuału stosowanego w czasie spotkań głowy Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego oraz głowy Kościoła łacińskiego. Tutaj też mowa jest o rytuałach stosowanych przez dynastie Staufów. Rozdział piąty nawiązuje do rytuałów z późnego średniowiecza i wyjaśnia zawiłości rytualne w czasie wjazdu pana feudalnego oraz związany z tym hołd poddanych, symbole wokół godności księcia-elektora w czasie kiedy Niemcy rozbite były na mniejsze księstwa, a także ogólnie zagadnienie rytuału podporządkowania w schyłkowych czasach średniowiecza. Szósty ostatni rozdział będący zakończeniem zbudowany jest z trzech podrozdziałów, które nawiązują kolejno do: rytuału jako przemyślanej formy, historyczności rytuałów oraz potęgi rytuałów. Przy końcu wstawiony został wykaz skrótów, solidna i bogata bibliografia z podziałem na źródła i opracowania współczesne, a także wyszczególnione prace polskich uczonych. Następnie indeks osób oraz spis ilustracji (w środku wkładka z dobrej jakości ilustracjami). Całość liczy sobie 210 stron.

Przy całym obszernym materiale, jaki składa się na karty niniejszej publikacji, trzeba wspomnieć, że jej tematyka nie należy do łatwych. Prawdę powiedziawszy, to znajdzie czytelników pośród tych, którzy „na dobre” wsiąknęli w wielki średnie. Tacy czytelnicy legitymizować się będą sporą wiedzą i wyczuciem epoki. Nie da się ukryć, że język użyty przez Gerda Althoffa jest trudny. Więcej, ogólny styl pisarski jakim charakteryzuje Autora (sądząc po tłumaczeniu Agnieszki Gadzały) nie należy do łatwo przyswajalnych. Niektórych, jak sądzę, może np. znużyć.

Jednak niemiecki uczony udowadnia, że wychwycone w źródłach pisanych oraz ikonograficznych gesty rytualne władców średniowiecznych to poważne źródło wiedzy powodujące zrozumienie istoty funkcjonowania ładu politycznego w średniowieczu. Ta rzadko spotykana dziedzina nauki w Polsce1 otwiera nam furtkę umożliwiającą poznanie motywów, specyficznej mentalności, zespołu stałych sądów, przekonań i opinii ludzi doby średniowiecza kształtujących politykę i właściwego porządku w niej funkcjonującego. Przy tym trafna interpretacja podobnych zachowań, pomysły na wyjaśnienie wielu dotąd niepoznanych gestów, powoduje iż książka Potęga rytuału… to solidne źródło wiedzy dla mediewisty, a także swojego rodzaju przeglądu z koncepcji i literatury fachowej obowiązującej dziś w nauce. Wartym odnotowania faktem jest, że pozycję patronuje Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie (Deutsches Historisches Institut Warschau).

Wydanie publikacji również nie rozczarowuje. Seria Korzenie Europy od kilku już lat przyzwyczaja nas czytelników do bardzo dobrej formy wydania. Cechuje ją zawsze twarda i imponująca wizualnie oprawa, dobrej jakości papier, szyte strony, czytelna czcionka oraz klarowny układ.

Mnie książka zainteresowała w dodatku utwierdziła w przekonaniu, że nawet najdrobniejsze szczegóły uchwytne w rytualnych gestach, potrafią nam wiele opowiedzieć na temat atmosfery panującej w społeczeństwie, które je stosowało. Rytuały kreśliły obraz ów społeczeństwa, wyznaczały granice do jakich mógł dopuścić się ten, który je praktykował. Zachowanie to przede wszystkim definiowało pozycję społeczną. Rytuał stawał się cechą charakterystyczną pewnych kręgów, a dziś wypowiadając się na temat średniowiecza jako epoki, nigdy nie powinniśmy zapominać, że kształtowały jego obraz. Uważam, że lektura pracy Gerda Althoffa znacznie przyczyni się do ukształtowania naszej wiedzy na ten temat i w związku z powyższym warta jest przeczytania.

Plusy minusy:
Na plus:
+ bardzo ciekawa tematyka
+ wartość poznawcza i merytoryczna
+ zwracająca uwagę bibliografia
+ wydanie
+ wkłada z dobrymi ilustracjami
Na minus:
- literatura naukowa (jednych usatysfakcjonuje ten fakt bardziej, drugich zaś mniej)
- styl Autora

Tytuł: Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu
Autor: Gerd Althoff
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN
Data wydania: 2011
ISBN: 978-83-01-16592-5
Liczba stron: 210
Oprawa: twarda
Cena: 40-45 zł
Ocena recenzenta: 8.5/10

1. Wyjątkiem są teksty Wojciecha Fałkowskiego nawiązujące wprost do tematyki książki G. Althoffa – W. Fałkowski jest redaktorem naukowym recenzowanej pozycji – a także Jacka Banaszkiewicza, Zbigniewa Dalewskiego, Mariana Dygo, Romana Michałowskiego i Zenona Piecha. [↩]