„Kościół Katolicki wobec Holocaustu 1930-1965” – M. Phayer - recenzja

Kolejna książka próbująca zmierzyć się z kwestią tak „milczenia” Piusa XII podczas Drugiej Wojny Światowej, jak i generalnie postawy Kościoła wobec jednego z najstraszniejszych wydarzeń jakie przetoczyło się przez Europę i wstrząsnęło fundamentami moralnymi kontynentu. Fundamentami których jednym z istotnych elementów jest właśnie chrześcijaństwo. Michael Phayer stworzył dzieło które jest wyważoną próbą opisania reakcji Kościoła na te wydarzenia.

Na wstępie od razu muszę zaznaczyć że to jedna z tych książek która dotyczy tematu niezwykle trudnego i rozpalającego debaty publiczne. W tym temacie tyleż opinii skrajnych co przekłamań. Phayer podejmuje się dzieła szerokiego naświetlenia tematu i zmierzenia tak z literaturą przedmiotu, jak i głębszego spojrzenia na generalną postawę Watykanu wobec wielkich moralnych wyzwań czasu wojny. W związku z tym Autor nie ogranicza się tylko do spojrzenia na stosunek Piusa XII do Żydów (nota bene wyprostowuje tutaj wiele stereotypów na temat jego rzekomego antysemityzmu), ale umiejscawia politykę Watykanu na postępującą radykalizację polityki wobec Żydów, w szerokim kontekście. Przytacza w związku z tym reakcję (A raczej jej brak) Państwa Kościelnego na bezprzykładne niemieckie mordy na Polakach począwszy od 1939 r. oraz zbrodnie w wykonaniu katolickich Chorwatów. Brak większego zaangażowania w obronę bądź co bądź Katolików określił w jakiś sposób późniejszą politykę wobec Holocaustu. Już samo takie spojrzenie jest świeże i stawia politykę Watykanu w zupełnie innym świetle.

Phayer stawia generalną tezę że haniebne milczenie Piusa XII można wytłumaczyć dwoma wątkami przewijającymi się przez cały pontyfikat Pacellego. Z jednej strony Pius XII wybrał drogę dyplomacji, zamiast przewodnictwa moralnego – w związku z tym widział dla Watykanu rolę swoistego przewodnika dyplomatycznego który wynegocjuje pokój dla Europy. Niestety zupełnie nie rozumiał jak strasznie zmienił się świat i jak małą rolę w dziedzinie dyplomacji pełnił w tym czasie Watykan, zwłaszcza w obliczu wojny „totalnej” która wymuszała totalne zaangażowanie po którejś ze stron konfliktu. Drugim wątkiem był bardzo silny antykomunizm który z kolei wiąże się z filogermanizmem. W związku z tym Pacelli zdolny był wybaczać bardzo dużo wszystkim tym którzy komunizm zwalczali, a Niemcy miały być swoistym antykomunistycznym bastionem. Niestety w tym wypadku zbyt często cel uświęcić mógł środki. Szczególnie trudne w tym kontekście jest wytłumaczenie polityki Watykanu w okresie końca wojny jak i tuż po niej. Strasznie trudna moralnie jest wytłumaczyć zaangażowanie ważnych postaci duchowieństwa w ratowanie takich postaci jak Eichmann, Pohla czy Ohlendorfa.

Kolejną niewątpliwą zaletą książki jest bardzo wnikliwe prześledzenie literatury przedmiotu, oraz stanu badań. Widać to już w tytule książki i jej ramach czasowych. Dla Phayera ów stosunek wobec Holocaustu nie zakończył się w maju 1945 r. Trwał on o wiele dłużej. W związku z tym Autor nie powołuje się bezkrytycznie na różne świadectwa które dotyczyły polityki Watykanu jak i samego Piusa XII, a które powstały w ostatnim wieku. Phayer potrafi osadzić wszelkie świadectwa na temat kardynała Pacellego w określonym kontekście historycznym. W związku z tym dowiadujemy się, że te, jakże często hojnie cytowane, pozytywne stwierdzenia na temat Piusa XII wychodzące np. z środowisk żydowskich – padły głównie w okresie tuż powojennym, gdy Papieża otaczał nimb niezwyciężonego. Nakładała się na to swoista „propaganda oporu wobec nazizmu„ którą skutecznie uskuteczniał Watykan w okresie powojennym. Niestety była to głównie propaganda nie mająca osadzenia w rzeczywistości, wszelki opór wychodzący ze środowisk katolickich częstokroć miał miejsce bez jakichkolwiek wskazówek Watykanu. Stolica Apostolska zresztą stała na stanowisku, że nie powinna angażować się w tego typu działania. W związku z tym Phayer potrafi pokazać jak ważną rolę pełniła legendarna sztuka ”Namiestnik”, tak dziś często beznamiętnie krytykowana. Przełamała bowiem swoistą zmowę milczenia wobec Piusa XII. Oczywiście, jak pisze Phayer, była pełna uproszczeń (zwłaszcza dotyczących charakteru Pacellego czy jego rzekomego antysemityzmu) niemniej pełniła niezwykle ważną rolę społeczną w owym czasie.

Nie jest to książka przyjemna dla zwolenników Pacellego, niemniej nie jest też przyjemna dla tych wszystkich którzy widzą w nim po prostu „Żydożercę„ który nie miał zbyt wielu oporów wobec ”rozwiązywania problemu” Żydowskiego. Phayer celnie krytykuje co radykalniejsze prace w rodzaju Cornwella który widział w Pacellim bezwolne nieomal narzędzie w rękach Hitlera. Stąd uważam, że książka jest szalenie ważnym głosem w dyskusji na temat polityki Kościoła podczas Wojny Światowej.

Niezależnie od tych wszystkich zalet o których pisałem wyżej, Autor momentami ma tendencję do zbyt łatwego automatycznego wiązania Pacellego z wieloma negatywnymi aspektami polityki Watykanu. Mam wrażenie, że wtedy przecenia wkład Papieża w ową politykę, a nieprzekonująco potrafi dowieść bezpośredniego zaangażowania Piusa XII w niektóre z opisywanych zdarzeń. Zresztą jest to o tyle dziwne, że książka teoretycznie jest generalnie o postawie Kościoła Katolickiego (a więc nawet nie tyle samego Watykanu), a Autor ma tendencję do umiejscawiania w zbyt wielu miejscach wpływu Pacellego. Na plus mogę napisać, że Autor często sam to dostrzega w toku wywodu i wycofuje się z co radykalniejszych stwierdzeń. Niezależnie od zamiarów Autora, książka momentami jest za mało o Kościele a za bardzo o Piusie XII.

Książka dobrze wydana, porządnie klejona, aczkolwiek na raczej przeciętnym papierze. Bez zdjęć co w tym wypadku jakoś szczególnie nie umniejsza jej wartości. Miękka okładka oraz papier sprawiają że książka nie obciąży szczególnie Twojej półki.

Plus minus:
Na plus:
+ zrównoważona praca na trudny temat
+ szeroka znajomość tematu przez Autora, w tym kontekstu historycznego wcześniejszych badań
+ dobry styl Autora
+ szczególnie dobry rozdział o polityce Watykanu w latach 1945-1960 (zwykle pomijany w tego typu analizach)
Na minus:
- zdarzają się uproszczenia i generalizowanie
- momentami przecenianie wpływu samego Piusa XII na opisywane wydarzenia

Tytuł: Kościół Katolicki wobec Holocaustu 1930-1965
Autor: Michael Phayer
Wydanie: 2011
Wydawca: Wydawnictwo Replika
ISBN: 978-83-7674-135-2
Stron: 372
Oprawa: miękka
Cena: ok. 36 zł
Ocena recenzenta: 8.5/10