„Wzorcowy nazista” - C. Epstein - recenzja

Nie jest to pierwsza książka na temat namiestnika Kraju Warty. Ciekawe jednak, że tym razem o biografię Arthura Greisera - tak związanego z losem Polaków podczas wojny, pokusił się badacz z zachodu. Książka jest nowoczesną biografią, skupioną mocno na udziale postaci w Rozwiązywaniu Kwestii Żydowskiej i innych masowych mordach, niż na analizowaniu samej postaci, zwłaszcza w okresie młodości. To sprawia, że książka wydaje się niepełna.

Biografia podzielona jest generalnie na trzy większe części, młodość i okres de facto przednazistowski, okres gdański oraz okres największych triumfów, jak i szybkiego upadku - czyli namiestnika Kraju Warty. Książka jest zdecydowanie najlepsza w opisywaniu tego ostatniego okresu, przeciętna w opisywaniu okresu gdańskiego oraz zdecydowanie najsłabsza dla młodości. Nad tym szczególnie ubolewam, gdyż najciekawszy dla mnie jest okres kształtowania się charakteru i konstrukcji późniejszej postaci.

Młodość Greisera opisana jest stosunkowo pobieżnie. Otrzymujemy wszystkie ważne fakty, pojawia się próba pogłębienia rysu postaci. Widać jednak, że Epstein wyraźnie „spieszy się” do następnych etapów życia swojego bohatera. Stąd zapewne zdecydowanie lepiej opisany jest już okres miedzywojenny, jak i początki kariery w partii nazistowskiej. Aczkolwiek mnie nieco brakuje linku między „wcześniejszym” Greiserem, a tym „nazistowskim”. Epstein sama wskazuje, że biografia jej bohatera jest „nietypowa” dla poszukującego prawicowca tamtego czasu. Nie był on zagubionym nieudacznikiem, próbującym zrzucić winę za swoje niepowodzenia na wszystkich dookoła (lewica, bankierzy, Żydzi, Polacy), tylko próbuje się jakoś odnaleźć. Potem dość nieoczekiwanie trafia do partii nazistowskiej, i co jeszcze bardziej zaskakujące, robi jakąś tam karierę w Gdańsku. Widzimy tak naprawdę dwa punkty w jego życiu, nie widzimy mimo wszystko procesu przekształcenia - co jest w wypadku Greisera o tyle ciekawe, że był właśnie mniej typowy (choć oczywiście w jakimś tam stopniu odpowiada „standardom” skrajnie prawicowego „charakteru”). Sposób w jaki realizuje się w gdańskiej NSDAP jest dla mnie nadal zagadkowe i prezentowana biografia nie wyczerpuje moim zdaniem zagadnienia.

Plusem jest to, że mimo wszystko Autorka potrafi zdobyć się na ciekawe spojrzenia dotyczące postawy Greisera w danym momencie i czynić ciekawe porównania jego postaw w różnych momentach życia (tytułowy „Wzorcowy nazista” z okresu bycia Gauleiterem Kraju Warty, a stosunkowe umiarkowanie w okresie „gdańskim”). Jak już wspomniałem, potem dochodzimy do okresu stosunkowo najlepiej zanalizowanego, tj czasu pobyty w Poznaniu i pracy nad „wielką” transformacją powierzonego terytorium. Otrzymujemy ciekawy materiał dotyczący, tak relacji w aparacie władzy III Rzeszy (i zwyczajowego kompetencyjnego chaosu), jak i udziału Greisera w zadaniu „oczyszczania” podbitych ziem. Epstein dochodzi tutaj  do co najmniej kilku ciekawych wniosków, dotyczących w ogóle polityki nazistowskiej i jej źródeł (wynikających często z prób realizacji zupełnie przeciwstawnych celów), jak i udziału Greisera w ich kształtowaniu. Szczególnie dobrze opisany jest udział Gauleitera w kształtowaniu polityki represji względem podbitej ludności - jego udział w Holocauście, jak i mordom na Polakach. To jest o tyle ważne, że często mam wrażenie, że obóz w Chełmnie nad Nerem jest często gdzieś z boku „historii Holocaustu”, a niejako tam jest jedno ze źródeł Shoah. Epstein stara przybliżyć się nam właśnie ten wątek i wątek „ostatecznego rozwiązania”. Jest to niewątpliwie najmocniejsza część pracy.

Stopniowo jednak coraz bardziej tracimy z oczu postać naszego „bohatera”, a w coraz większym stopniu, na pierwszy plan, wybijają się generalne założenia polityki na wschodzie, transformacja, statystyki (skądinąd bardzo ciekawe). Greiser jakby na nowo „pojawia się” dopiero pod sam koniec, podczas procesu i w końcu egzekucji. Epstein wyprostowuje tutaj kilka mitów dotyczących postaci Greisera i szczegółów jego śmierci, i dobrze że konfrontuje je z innymi pracami na ten temat.

Moim zdaniem książka jest jednak zbyt pobieżna w niektórych momentach. Czasami mam wrażenie, że otrzymuje „punkty” w biografii, a nie procesy które doprowadziły do „pojawienia się” tych punktów w życiu Greisera. Niezależnie od tego jest bardzo mocna w opisywaniu udziału Gauleitera Warthegau w zbrodniach, co jest chyba trochę znakiem czasu. Nie ukrywa tego sama Epstein podkreślając, że to jest właśnie wątek, który interesuje ją najbardziej. I przyznać muszę, że opisany jest on naprawdę bardzo dobrze, a niektóre wnioski są naprawdę ciekawe. Stąd generalnie jest warta polecenia dla każdego Czytelnika, nawet takiego który już postać Greisera „poznał” wcześniej.

Książka wydana została w „Białej serii”, a więc ma dobry papier, czytelną czcionkę, czystą i nowoczesną grafikę, kilka ciekawych zdjęć w środku. Generalnie wydanie jest bardzo dobre.

Plus minus:
Na plus:
+ dobrze opisany udział Greisera w zbrodniach, w tym planowaniu
+ interesujące tezy dotyczące przyczyn Holocaustu
+ książka dobrze wydana
Na minus:
- niedostateczny opis młodości bohatera
- momentami rwana narracja, brakuje pogłębienia postaci bohatera i prób zmierzenia się z „procesami” doprowadzającymi do kolejnych wydarzeń

Tytuł: Wzorcowy nazista
Autor: Catherine Epstein
Wydanie: 2011
Wydawca: Dolnośląskie
ISBN: 978-83-2459-005-6
Stron: 424
Oprawa: twarda
Cena: ok. 50 zł
Ocena recenzenta: 7/10