„Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581-1646” - P. Gawron - recenzja

Dzięki Wydawnictwu Neriton na polskim rynku pojawiła się praca autorstwa Przemysława Gawrona pt. Hetman Koronny… Biografii i artykułów dotyczących postaci, które miały w swoim życiu możliwość dzierżenia buławy hetmańskiej ukazało się dość sporo. Jednak prac poświęconych zagadnieniom funkcjonowania tego urzędnika w systemie politycznym Rzeczypospolitej pojawiło się niewiele. Zatem pytanie, które możemy sobie zadać, brzmi: czy ta książka będzie stanowiła dla nas nowe, odkrywcze spojrzenie na temat urzędu hetmana koronnego?

Praca została napisana przez dr Przemysława Gawrona, który podjął się niewątpliwie ciekawej, ale zarazem bardzo obszernej tematyki, jaką jest funkcjonowanie urzędu hetmana w Rzeczypospolitej XVI/XVII wieku.  Do dorobku naukowego autora możemy zaliczyć książkę pt. Bitwa pod Talavera de la Reyna 27-28 lipca oraz kilka artykułów naukowych. Obecnie Przemysław Gawron pracuje na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Przede wszystkim zajmuje się historią wojskowości staropolskiej oraz powszechnej w XVI-XVII wieku, a także wpływem konfliktów zbrojnych na kształtowanie się nowoczesnego państwa w nowożytnej Europie.

Niniejsza praca została podzielona na siedem rozdziałów, które poprzedza wstęp. Dodatkowo autor umieścił w pracy aneks, który stanowi cenny plus dla tej monografii. Omawiając tego typu książki, musimy zwracać szczególną uwagę na materiał źródłowy, który został wykorzystany przez autora. Czytając tą książkę uderza nas w oczy licznie zgromadzona korespondencja hetmańska z rożnych okresów z XVI i XVII wieku. Kolejnymi źródłami, szeroko wykorzystanymi w pracy są akta sejmikowe oraz diariusze zarówno wojenne, jak i sejmowe. Ten rodzaj źródeł, jak można się domyślać stanowi bezcenną pomoc w opracowywaniu działalności politycznej poszczególnych urzędników hetmańskich.  Przemysław Gawron podejmując napisanie tej pracy był również zmuszony do przeanalizowania źródeł pochodzących z zagranicznych archiwów, czego udało mu się w dużym stopniu dokonać. Jeśli chodzi o wykorzystaną literaturę, to wydaje się ona bardzo kompletna. Została ona oparta przede wszystkim na biografiach, pracach poświęconych zagadnieniom wojskowym, skarbowym i politycznym. Zakres, jaki zostaje poruszony jest bardzo rozległy, a autor sam zaznacza, że praca nie wyczerpuje do końca tej tematyki, z czym należy się zgodzić.

Przy omawianiu tej pracy musimy zauważyć na uwarunkowania polityczne, które panowały w XVI i XVII -wiecznej Rzeczypospolitej. Ramy zagadnienia obejmuje lata 1581-1646, a więc okres, w którym władza królewska słabnie na rzecz demokracji szlacheckiej. Czytając tą książkę od razu zauważamy, że urząd hetmański jest poddawany ciągłemu wzmacnianiu (co nie jest dla Nas i nauki rzeczą nową). Autor swoją pracę rozpoczyna od rozważań na temat samej genezy urzędu hetmańskiego, przypisując pochodzenie od niemieckiego stopnia wojskowego - hauptmann lub też czeskiego hejtmana. Kolejne rozdziały poświęcone są bardzo interesującym zagadnieniom, m.in. stosunkami pomiędzy hetmanem, a innymi instytucjami takimi jak sejmiki szlacheckie, sejmy walne, trybunały czy też pozostałymi urzędnikami wojskowymi.

Autora warto pochwalić za kilka rzeczy. Przede wszystkim ukazał w sposób jasny i czytelny obraz polityki XVI-XVII wiecznej Rzeczypospolitej. Jest to niewątpliwie pomocne w analizie rozdawnictwa buław przez monarchę, który w ten sposób pozyskiwał dla swojego stronnictwa wpływowe osoby, a niekiedy i całe frakcje magnackie. Szeroko ujęte zostały również sprawy skarbowości, które wiązały się z wypłatami dla hetmanów i żołnierzy ( zazwyczaj były to zaległości skarbu koronnego wobec armii). Rzeczą, która przykuwa uwagę jest fakt zajmowania się przez hetmana „wojskową służbą zdrowia”, uważam jednak, że ten temat zasługuje jednak na trochę więcej uwagi ze względu na fakt toczenia przez Rzeczypospolitą niezliczonych wojen w tamtym okresie. Myślę, że zainteresowany tą tematyką czytelnik zauważy przykłady konfliktów pomiędzy urzędnikami hetmańskimi (polnym a koronnym), często były one spowodowane zwykłą niechęcią do siebie, co w efekcie mogło rzutować niekiedy na wyniki prowadzonych batalii. Wg mnie autor trochę ogólnie podszedł do tematyki konfliktów pomiędzy magnaterią kresową, a hetmanami. Można mnożyć przykłady niesubordynacji magnaterii w ważnych dla kraju sprawach. Przykładem, który wymagałby szerszego omówienia jest konflikt pomiędzy Stanisławem Żółkiewskim, a kliką Potockich, czy też zatarg między Jeremim Wiśniowieckim, a Mikołajem Potockim.

Książka ta zajmuje się niezwykle ciekawą tematyką, jednak w kilku przypadkach nie wnosi do nauki pożądanych „innowacji”. Jednak w zdecydowanej większości praca Przemysława Gawrona może stanowić dla nas ogromny zasób wiedzy na temat hetmanatu koronnego. Z całą pewnością musimy zgodzić się z autorem, który twierdzi, że z biegiem lat aktywność hetmanów na forum sejmikowym i administracyjnym zwiększała się. Było to spowodowane obronnością kraju, który narażony był na nieustanne najazdy sąsiadów. Można powiedzieć, że obecność hetmana na kresach była wręcz nieodzowna.

Jeśli chodzi o styl narracji autora, to jest on klarowny i przejrzysty. Pewną uwagą, może być fakt nie stosowania przez autora porządku podawanych faktów, co może stanowić dla czytelnika mały nieporządek. Każdy rozdział kończy się podsumowaniem, który umożliwia nam zapamiętanie zdobytych wcześniej informacji.

Wydawnictwo Neriton słynie z bardzo dobrze wydawanych prac, a książka P. Gawrona nie stanowi tu wyjątku. Twarda okładka, dobrej jakości papier podnoszą wartość techniczną książki i co się z tym wiąże- cenę. Ważną dla czytelnika rzeczą będzie aneks, w którym zostały przedstawione obecności hetmanów (wielkich i polnych) na sejmach walnych latach 1582-1646. Chodzi dokładnie o Jana Zamoyskiego, Mikołaja Sieniawskiego, Stanisława Żółkiewskiego, Stanisława Koniecpolskiego, Marcina Kazanowskiego i Mikołaja Potockiego.

Książkę można śmiało polecić każdemu czytelnikowi, który jest zainteresowany tematyką wojskowości staropolskiej oraz sprawami politycznymi w XVI/XVII wiecznej Rzeczypospolitej. Praca, jak sam autor wspomina, nie wyczerpuje całości tematu, z czym się oczywiście zgadzam. Praca omawia zagadnienia do roku 1646, a w ten sposób otwiera się możliwość do zbadania okresów późniejszych, gdzie dojdzie do największych konfliktów pomiędzy dworem, a hetmanem (np. rokosz Lubomirskiego czy sprzeczki pomiędzy S. J. Jabłonowskim a Janem III Sobieskim).

Plus minus:
Na plus:
+ bardzo dobra jakość wydania
+ bardzo dobra znajomość literatury
+ aneksy, tabele
+ bogactwo źródeł archiwalnych 
+ tematyka
Na minus:
- słabo zostały opisane spory pomiędzy hetmanami, a magnaterią kresową 
- autor nie raz narusza porządek chronologiczny co wprowadza trochę nieładu

Tytuł: Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581-1646
Autor: Przemysław Gawron
Wydawca: Wydawnictwo Neriton
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-7543-133-9
Stron: 507
Oprawa: twarda
Cena: ok 64 zł
Ocena recenzenta: 7/10