„Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty” - C. Epstein - recenzja

Arthur Greiser nie doczekał się takiego medialnego rozgłosu jak ludzie z najbliższego otoczenia Hitlera. Tę nieco zapomnianą biografię próbuje przybliżyć nam Catherine Epstein. To zachodnie spojrzenie może wnieść powiew świeżości i być niezwykle interesującą lekturą zwłaszcza dla polskiego czytelnika.

Autorka już we wstępie podkreśla złożoność postaci swojego bohatera. Nie potrafi zakwalifikować go do najczęstszych typów karier nazistowskich. Przypuszcza, że źródeł jego poglądów należy szukać we wczesnym dzieciństwie, które rozegrało się na pograniczu. Podkreśla, że nie będzie rozbudowywać wątku gdańskiego. Praca koncentruje się głównie na polityce eksterminacyjnej prowadzonej w Kraju Warty.

Pierwszy rozdział opisuje najmłodsze lata Greisera. Dzieciństwo w Prowincji Poznańskiej, pełnej napięć narodowościowych, było szczególnym miejscem na kształtowanie się osobowości przyszłego nazisty. Niestety autorka nie wykorzystuje potencjału tego istotnego momentu w życiu bohatera. Porusza się trochę po omacku, brakuje jej pewności, żongluje cytatami nie zamykając ich postawieniem jasnego wniosku. Często używa słów typu: możliwe jest, że, podobno stwierdził, że, być może, przypuszczalnie. Ten najważniejszy okres w życiu, kiedy kształtuje się osobowość człowieka, został jedynie wspomniany. Bardzo szybko autorka przechodzi do I wojny światowej. Opis tego czasu jest zgrabny i rzeczowy. Zdarzają się jednak zbyt daleko idące wnioski np. na podstawie zapisków Greisera z marca 1917 roku:

„Wczoraj jedli z nami dwaj angielscy oficerowie z lotnictwa marynarki, właściwie byli w mesie naszymi towarzyszami. (...) Bardzo mnie to rozzłościło, ale tak już jest między lotnikami, w ten sposób można z nich coś wyciągnąć”1.

autorka stwierdziła, że Greiser bardziej widziałby ich w roli więźniów, co miało wg niej świadczyć o jego bezwględnym stosunku do wroga.

Na uwagę zasługuje przedstawienie zawirowań w życiu uczuciowym bohatera. Autorka na podstawie wielu źródeł dokładnie ukazała rozpad pierwszego małżeństwa na rzecz nowej miłości. Szczególnie interesujące okazały się listy do kochanki, które dają czytelnikowi wgląd w świat wewnętrzny Greisera. Niestety, podobnie jak w poprzednim rozdziale, Epstein pozwala sobie na wysnuwanie bardzo odważnych wniosków np. twierdząc, że Arthur Greiser stosował się do nazistowskich wartości w życiu prywatnym. Ruth, pierwsza żona, miała być symbolem słabości, a Maria siły. Greiser mając zaprowadzić porządek potrzebował wokół siebie silnych sprzymierzeńców. Poza tym musiał walczyć o swoją miłość, co miało przypominać nieustanną walkę nazistów. Moim zdaniem tę tezę można łatwo obalić, gdyż fundamentem nazistowskiego świata miała być wielodzietna rodzina, a to z Ruth miał troje dzieci. Jak wiemy Hitler nie zezwolił Goebbelsowi na opuszczenie Magdy na rzecz Lidii Baarovej. W myśl teorii autorki Magdę też można by potraktować jako słabą, zdruzgotaną kobietę, a walkę Goebbelsa o nową miłość osadzić w konetkście wiecznej walki nazistów. Jednak finał tej historii był zupełnie inny i pisany ręką ojca nazizmu.

Okres gdański mógłby być bardziej rozbudowany. Autorka świetnie jednak opisała konflikt bohatera z Albertem Forsterem, prezentując jego poszczególne etapy.

Rozdział czwarty otwiera nową część książki poświęconą najważniejszemu zadaniu w życiu Greisera, przywództwu w Kraju Warty. Ten niezwykle ciekawy okres w życiu bohatera został skrupulatnie opisany: od wprowadzenia czytelnika w zakres obowiązków gauleitera, przez czystki etniczne i germanizację wyselekcjonowanych grup. Autorka opisuje cały wachlarz metod germanizacji i eksterminacji: przesiedlenia, deportacje, zabijanie jednostek niespełniających nazistowskich kryteriów, selekcję, przemiany środowiska naturalnego, urbanistycznego i świata kultury. Jest to najlepsza i najobszerniejsza część książki. Czytelnik ma nawet wrażenie, że poprzednie rozdziały były słabo napisane, gdyż Epstein nie mogła doczekać się dojścia do meritum opowieści o Greiserze. Od rozdziału czwartego mamy zatem pasjonującą, ale i niezwykle bolesną lekturę, od której ciężko się oderwać. Epstein opisała upadek Greisera, jego proces i wykonanie wyroku. Czytelnik ma nawet szansę zapoznać się z listami pisanymi w nocy przed powieszeniem.

Minusem tej części jest dziwna logika wysnuwanych wniosków. Autorka opisując losy członków rodziny Greisera przytoczyła śmierć Ingrid, której okoliczności były niejasne:

„Jeden z członków rodziny twierdzi, że zmarła z niedożywienia, inny, że z powodu nieudanej aborcji (...)2, co Epstein kwituje następującym zdaniem: W każdym razie jej śmierć była przypuszczalnie skutkiem strasznych warunków materialnych panujących w powojennych Niemczech„3.

Podsumowując uważam, że książkę warto przeczytać. Największą jej wartością jest część poświęcona Warthegau. Rola Greisera w Holokauście została podkreślona grubą kreską. Akcent położony na Shoah był założeniem autorki, które skrupulatnie wypełniła. Czytelnik może znaleźć tu wiele interesujących i nieznanych faktów i ciekawostek dotyczących germanizacji Kraju Warty. Osobiście najbardziej żałuję, że Epstein nie wydobyła więcej z części o jego dzieciństwie, które rozgrywało się w tak interesującym i barwnym miejscu. Po przeczytaniu tej książki mam wrażenie, że autorka nie zdołała pokazać procesu przemiany, którego produktem finalnym był tytułowy wzorcowy nazista. Zabrakło całościowego spojrzenia na jego postać, zarysowały się pewne punkty, ale zabrakło wiedzy, jak przebiegała droga między nimi. Merytorycznie książka jest niezła, choć zbyt często autorka pobudza wodze fantazji w wysnuwaniu wniosków i nadużywa słów typu: prawdopodobnie, być może, przypuszczalnie, co w pewnym momencie staje się irytujące.

Co do uwag edytorskich, to ich praktycznie nie ma. Książka elegancko wydana: w sztywnej oprawie, szyta, czcionka przyjazna odbiorcy. Publikacja wzbogacona zdjęciami, papier wysokiej jakości. Jeśli ktoś posiada już książkę Wydawnictwa Dolnośląskiego z tzw. białej serii (Wojny i Konflikty), wie, że może spodziewać się najwyższej jakości. Minusem mogą być tylko przypisy na końcu książki, co skazuje wnikliwego czytelnika na ciągłe wędrówki.

Plus minus:
Na plus:
+ część poświęcona Warthegau
+ bogata bibliografia
+ przypisy (choć szkoda, że nie na dole strony)
+ uwypuklenie roli Greisera w Holokauście
+ bogata bibliografia
+ odwoływanie się do prywatnej korespondencji bohatera książki

Tytuł: Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty
Autor: Catherine Epstein
Wydanie: 2011
Wydawca: Wydawnictwo Dolnośląskie
ISBN: 978-83-245-9005-6
Stron: 416
Oprawa: twarda
Cena: ok. 40 zł
Ocena recenzenta: 7/10

1. Catherine Epstein, Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2011, s. 36. [↩]
2. Ibidem, s. 330. [↩]
3. Ibidem, s. 330. [↩]