Zarys życia monastycznego w Irlandii we wczesnym średniowieczu

Celem niniejszego szkicu jest zaprezentowanie podstawowych pojęć i zjawisk charakterystycznych, dla wspólnot klasztornych powstałych w Irlandii w V i VI wieku.

Św. Patryk na witrażu katedry w Oakland / fot. Sicarr, Ten plik udostępniony jest na licencji CC Uznanie autorstwa 2.0.

System kościelny, który w V wieku wprowadził w Irlandii święty Patryk nie różnił się od zwyczajów stosowanych w tym czasie na kontynencie. Patryk, jak pisał John Ryan wzorował się na praktykach zaobserwowanych w Galii1. Święty wprowadził do Irlandii kościoły z biskupami, którzy przewodzili swoim diecezjom2. Patryk tworzył kościoły lokalne3. Zdaniem R. Sharpe’a to właśnie Armagh wyrosłe z tradycji episkopalnej, zreorganizowało system kościelny oparty na biskupstwach w „paruchie’’ klasztorne4. Przełom w tej dziedzinie nastąpił w połowie VI wieku kiedy to zaistniała przewaga liczby opatów nad biskupami. Opatów w tym czasie w Irlandii miało być około 600, co tylko podkreśla, iż w wieku VI biskupi w Irlandii stracili swoje dawne znaczenie5. Kościół iroszkocki przeformowany został z małych terytorialnie diecezji w konfederacje monastyczne6.

Na czele takich konfederacji stały klasztory matki7. „Paruchie’’ budowane były natomiast w oparciu o zastałą w Irlandii piramidę społeczną8. J. Strzelczyk w swoim artykule, postawił pytanie, czy dawna struktura społeczna Irlandii, prowadzić musiała do upadku9. Autor ma tu oczywiści na myśli szanse rozwoju kościoła, który oprzeć się musiał na dawnym systemie społecznym. Rozbicie państwa na „tuath” stanowiące w tym społeczeństwie stopień podziału terytorialnego na królestwa został szybko przyjęty przez duchownych chrześcijańskich, jako ich model organizacji kościelnej, co bardzo mocno ułatwiało im pracę misyjną, gdyż nie było potrzeby tworzenie nowych struktur społecznych10.

W Irlandii wykształcił się Kościół z silnymi ośrodkami klasztornymi, warto więc przybliżyć wygląd iryjskiego ośrodka monastycznego w początkach rozwoju chrześcijaństwa w Irlandii.

Na czele każdego klasztoru stał opat, który często pochodził z rodziny fundatora danej palcówki. Jak można przeczytać u Stefana Czarnowskiego klasztory miały charakter rodzinny, a funkcja opata była w obrębie danego rodu dziedziczona. Posiadał ją ród, który ufundował dane zgromadzenie11. Eugeniusz Derdziuk twierdził natomiast, iż to na opacie spoczywała odpowiedzialność za życie całej wspólnoty i to właśnie jego sława była powodem przyjazdu do klasztoru wielu nowych członków12.

W kształtowaniu monastycyzmu na „Zielonej Wyspie’’ dużą rolę odgrywał także władca, jako przywódca lokalnej społeczności13. Król był wszechwładny. Władca w systemie tym jako sędzia zajmował szczególną pozycję. Kościół rozpoczynający swoją działalność w Irlandii musiał współdziałać z zastanym systemem społecznym14. Rozwój osadnictwa monastycznego był możliwy, gdyż oferował niezmienność w stosunkach społecznych15. W pewnych kwestiach władza sądownicza króla została jednak ograniczona, gdyż sądzenie księży i biskupów zarezerwowane zostało dla kościoła16.

W kościele irlandzkim wykształcił się pewien rodzaj duchowości, a monastycyzm posiadał w tym systemie doniosłe znaczenie. G. Hunter wyodrębnił pięć czynników, które charakteryzowały prawidłowo żyjącego duchownego. Było to życie w ubóstwie i izolacji, spędzanie czasu z opiekunem duchowym, życie w klasztorze, wykonywane tam czynności, a także współpracę w mniejszych grupach17.

Opat (szczególnie w dużych ośrodkach) nie mógł oczywiście samodzielnie wykonywać większości posług, miał przy boku biskupa, który zajmował się wszystkimi tymi czynnościami, których opat, nie mając sakry biskupiej, wykonywać nie mógł. Poza tym przełożony klasztoru posiadał do pomocy swojego (można by określić zastępcę) sługę, nazywanego ministrem, którego zadaniem była pomoc w drobnych codziennych czynnościach jak też, przekazywanie poleceń mnichom18. Spełniać także mógł rolę pośrednika między zakonnikami, a opatem gdy ten przebywał w samotni19, by odseparować się od reszty zgromadzenia. Opat posiadał także „seniores” starszych mnichów, mających większe doświadczenie w życiu duchownym. „Seniores’’ pomagali opatowi w rządzeniu klasztorem, a także opiekowali się procesem wdrożeniowym młodych mnichów do wspólnoty klasztornej20.

Klasztory, a przez to opaci, jako ich przywódcy, uzyskały duży wpływ na politykę. Kościół był jednym z elementów ówczesnej irlandzkiej sceny politycznej, przez co duchowni odgrywali dominującą rolę podczas koronacji władców21.

Kolejna kwestią wartą bliższego zaprezentowania była zabudowa jaką charakteryzowały się klasztory w Irlandii. Jak pisał J. Gąssowski, budowę kościoła rozpoczynano od wstawienia krzyża, wykonanego z drewna bądź kamienia, na terytorium rodowego cmentarza. Klasztory powstawały bowiem w oparciu o organizację rodową . Teren ten nazywano kil, co oznaczało, w dawnej Irlandii, teren ogrodzony. W czasach późniejszych kil zaczęto utożsamiać z pojęciem kościoła. Następnie, jak twierdził J. Gąssowski, wykopywano dół relikwowy, który był najstarszą formą relikwiarza. Sposób jego budowy pochodził z terytorium Galii, a w Irlandii przyjął się pod nazwą leacht. Dzięki temu powstawały miejsca czci, które posiadały trzy ważne elementy, obwałowanie, stanowiące wynik tradycyjnego kręgu magicznego, krzyż, a także relikwie świętego22. Klasztor powstający na danym terenie łączył zakonników z pozostałymi mieszkańcami tej ziemi. Często był to związek wielopokoleniowy, polegająca na pracy na rzecz klasztoru. Kolejne pokolenia przyjeżdżających w okolice klasztorów, wykonywały prace fizyczne na rzecz danego zgromadzenia. Charakterystyczne jest także to, że ci tzw. klienci mieli prawo zabierać głos w sprawie klasztoru. Do zgromadzeń często trafiały sieroty, przyjmowani byli także cudzoziemcy, szczególnie Brytowie23.

Mnisi rzadko przyjmowali święcenia kapłańskie, było to spowodowane faktem, iż wejście w stan duchowny oznaczało wyróżnienie się, co kłóciło się z duchem pokory w jakim wychowywani byli bracia. Mnisi potrzebowali jednak otrzymywać sakramenty, których udzielić mogli jedynie ci posiadający święcenia kapłańskie. By klasztor mógł funkcjonować konieczne więc było wyznaczenie spośród starszych mnichów tych, którzy wstępowali w stan duchowny. każdy klasztor niezależnie od wielkości musiał mieć kapłanów, odnosi się to także do eremów, choć większość mnichów pozostawało osobami świeckimi24.

Wydaje się, że pomimo surowych reguł jakimi charakteryzowały się klasztory iryjskie, atmosfera w zakonach była wręcz braterska, a opat był ojcem dla swoich mnichów25.

W Irlandii w której nie było w tym czasie miast, klasztory stały się pierwszymi większymi skupiskami ludności26. Na klasztor wybierano miejsce w pobliżu wody, często były to także tereny oddalone od siedzib ludzkich27.

Centralnym miejscem klasztoru był kościół, dlatego, to w nim odbywały się modlitwy wspólnoty, a dawniej nazywano to miejsce oratorium. Kościół zbudowany był najczęściej z drewna dębowego. Dach wykonywano z trawy bądź trzciny, przy kościele znajdowała się zakrystia i teren wyznaczony na cmentarz28. Te kościoły-oratoria budowane z drewna posiadały charakterystyczne dla tego typu budowli iroszkockich wymiary 2 do 329, jest to stosunek podstawy ściany budynku do wysokości tej ściany. Wokół kościoła rozmieszczone były szkoła, skryptorium i hospicjum, jak również domki mnichów zwane „cellae’’. Wszystkie te budynki poza celami wykonane były w podobny sposób co kościół, domki mnichów były natomiast prostymi okrągłymi chatkami z wikliny przykrytymi strzechą. Mnisi, jak twierdził E. Derdziuk, mieszkali w nich po kilku, tylko znaczniejsi wśród nich, i sam opat, mogli mieszkać w pojedynczych celach30.

Bodaj najbardziej charakterystycznym elementem zabudowy klasztorów iroszkockich były wieże wystające ponad inne zabudowania. Wojciech Falarski sądził, iż przeciętna wieża miała wysokość trzydziestu metrów, a odwód wieży u podstawy wynosił około piętnastu metrów. Proporcja wynosiła więc 2 do 1. Średnica obwodu zmniejszała się łagodnie ku górze, a u szczytu osiągała jedną czwarta w stosunku do podstawy. Wieżę uwieńczone były stożkowatym dachem, który był wykonywany ze starannie dopasowanych ciosów kamiennych układach pod pewnym kątem, a do ich połączenia nie używano zaprawy31. Wieże służyły zapewne kilku celom jednocześnie, z powodu wysokości, pełniły funkcje strażnic, dzięki którym wypatrywano zagrożenia. Wieże służyć także mogły w trakcie najazdu jako miejsce schronienia dla mnichów, jak i cennych przedmiotów przechowywanych w klasztorze32. Wieże spełniały także rolę dzwonnic, gdyż dzwon odmierzał codzienny rytm życia mieszkańców klasztoru, a dzięki dużej wysokości dźwięk dzwonu był donioślejszy33. Potwierdzać to może fakt, iż nazwa okrągłej wieży w języku irlandzkim brzmiała „cloigtheach’’ co oznaczało dom dzwonu34. J. Gąssowski twierdził jednak, że dzwony w klasztorach irlandzkich, nie były zbyt donośne. Mimo to wyznaczały godziny zajęć wspólnoty zakonnej, ale nie były na tyle głośne, by zwoływać wszystkich wiernych na modły35. Wieże spełniać mogły także rolę budowli sakralnych, w których przechowywani relikwię, w środku znajdował się ołtarz. Możliwe jest, iż niegdyś wchodzenie na wieże było formą pielgrzymki, w której kapłan podążał w górę wieży, a dzięki oknom zgromadzeni na dole wierni mogli obserwować duchownego, podążającego do relikwii znajdujących się na szczycie wieży36.

Ważnym zadaniem klasztoru była jego działalność naukowa, monastery zajęły bowiem miejsce jakie niegdyś posiadały szkoły druidyczne. Mnisi wchodzili dzięki temu w skład ludzi wykształconych. Byli choćby lekarzami, a z tego powodu posiadali specjalne przywileje, przez co nawet poza wspólnotą byli chronieni prawem, dlatego wszędzie gdzie się pojawili cieszyli się szacunkiem37. W wieku VI doszło do rozwoju nauki w klasztorach iroszkockich, których wpływy nie ograniczały się do „Szmaragdowej Wyspy’’. Pod koniec tego wieku, sięgnęły również na kontynent, w postaci misji Kolumbana Młodszego38.

Jerzy Strzelczyk twierdził, iż do Irlandii przybywali liczni uczniowie z Galii i Italii, przez co wzbogacana była kultura samej wyspy. Irlandia stała się ostatnim bastionem cywilizacji antycznej. Nauka, zdaniem J. Strzelczyka, rozwijana była w Irlandii w wieku VII i VIII, a Irlandię wczesnośredniowieczną współcześni uczeni nazywają niekiedy „Uniwersytetem Europy Zachodniej„ czy „Atenami Zachodu”39. Beda, zgodnie z tradycją zawartą w Historii Kościelnej Ludu Anglów podał natomiast, że wielu Anglosasów wyjeżdżało do Irlandii na nauki. Przyjmowani tam byli dobrze, a książki potrzebne do nauki, według relacji anglosaskiego mnicha, dostawali za darmo40. Edward Potkowski, opierając się na przekazach źródłowych sądził natomiast, iż Anglosasi już w VII wieku (pamiętać trzeba, że w wieku VI większość Anglosasów była jeszcze poganami) przybywali na „Zieloną Wyspę”, gdyż znana była z wielu świetnych pedagogów41.

Irlandia stała się także kolebką studiów nad Biblią, wielu przybywało z Brytanii i kontynentu by pobierać nauki u iryjskich nauczycieli42. Niektórzy przypuszczają także, iż Irlandczycy mieli większą, niż do tej pory przyjęło się w nauce uważać, znajomość hebrajskiego43. Może to wynikać z faktu, iż jak twierdził M. Gerriets podstawą do powstawania penitencjałów był w wielu przypadkach Stary Testament44. Irlandię nazywano także czasem „Nową Palestyną”, gdyż na wyspę przybywało, w celach naukowych, jak i czysto religijnych, wielu pielgrzymów z Syrii, Egiptu, czy Grecji45. W tym miejscu widać więc, iż Irlandia posiadała silne kontakty ze Wschodem.

W Irlandii w ramach naukowego rozwoju często czytywano dzieła Grzegorza Wielkiego, ceniono także utwory autorstwa Kasjana, Sulpicjusza Sewera czy Kasjodora46. Poza tym mnisi dużo czasu spędzali na studiowaniu psałterzy47. Zajęcia te były jednymi z najistotniejszych w ramach życia klasztornego. Wszyscy lokalni, ale także przybyli z daleka uczniowie nazywani byli „maccleirig’’, którzy to jak pisał R. Sharpe przyjmowali nauki w wielkich kościołach, a także pomagali duchownym w mniejszych zabudowaniach klasztornych48.

We wczesnośredniowiecznej Irlandii współdziałała kultura łacińska i rodzima, celtycka. Kultura świecka Irlandii oddziaływała na kulturę uczoną i zapewne przez to kultura łacińska nigdy nie uzyskała monopolu w nauce49. Pomimo dużego znaczenia kultury antycznej w Irlandii, kultura celtycka stała się w tamtym czasie niezwykle ważna widać to choćby na przykładzie powstałych i przetrwałych dzięki klasztorom zbiorom legend celtyckich i innych utworów pogańskich.

Czołowe znaczenie dla rozwoju monastycyzmu w Irlandii miał klasztor w Candida Casa (znany także jako Whithorn) w Brytanii założony przez świętego Niniana50. Klasztor ten utworzony został pod koniec wieku IV, przypuszczalnie w 397 roku. W nim to nauki pobierali święty Finnian z Clonard, jak też znany pustelnik iryjski z VI wieku, święty Enda z Aran51. To między innymi ci święci przyczynili się do rozwoju ruchu monastycznego w Irlandii.

Bibliografia:

1. A companion to the early middle ages Britain and Ireland c. 500-1100, ed. by P. Stafford, Chichester 2009
2. E. Bladowska, Monastycyzm celtycki, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Studia Religiologica 18, 1987
3. R. Bulas, Grzegorz Wielki w anglossakiej Brytanii i celtyckiej Irlandii, Vox Patrum 2003
4. R. Bulas, Najstarsze sceny ukrzyżowania na iryjskich stelach, w: Sympozja Kazimierskie poświęcone kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa, pod red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, Lublin 1998
5. S. Czarnowski, Dzieła T.4, Kult bohaterów i jego społeczne podłoże, święty Patryk bohater narodowy Irlandii, Warszawa 1956
6. O. Davies T. O’Loughlin, Celtic spirituality, New Yersey 1999
7. E. Derdziuk, Mnisi iroszkoccy, Święty Kolumban Młodszy - Ewangelizacja Europy, Lublin 1997
8. W. Falarski, Podróże po Irlandii monastycznej, Poznań 2006
9. J. Gąssowski, Irlandia i Brytania w początkach średniowiecza w świetle badań archeologicznych
10. M. Gerriets, Theft, penitentials, and the compilation of the early irish laws, Celtica, vol. 22 1991
11. M. Gerriets, The king as judge in early Ireland, Celtica, vol. 20 1988
12. L. Hardinge, The Celtic Church in Britain, New York 1995
13. G. Hunter, Celtic way of Evangelion, Nashville 2005
14. Local saints and local churches in the early medieval West, ed. by A. Thucher R. Sharpe, New York 2002
15. M. McNamara, The psalms in the early Irish Church, Sheffield 2000
16. E. Potkowski, Książka w kręgu sacrum - przykład Irlandii we wczesnym średniowieczu, Przegląd Humanistyczny, T. 1 1996
17. J. Ryan, Irish monasticism, Dublin 1992
18. R. Sharpe, Some problems concerning the organization of the church in early medieval Ireland, Peritia, vol. 3 1984
19. D. Sikorski, Iryjska egzegeza biblijna wczesnego średniowiecza - próby metody, w: Scriptura custos memoriae, Prace historyczne, red. D. Zydorek, Poznań 2001
20. J. Strzelczyk, „Wyspa świętych i uczonych?”, Świat celtycki i Irlandia we wczesnym średniowieczu?, w: Narodziny średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 1999

1. J. Ryan, Irish monasticism, Dublin 1992, s. 94. [↩]
2. R. Sharpe, Some problems concerning the organization of the church in early medieval Ireland, Peritia, vol. 3 1984, s. 239. [↩]
3. Local saints and local churches in the early medieval West, ed. by A. Thucher R. Sharpe, New York 2002, s. 35. [↩]
4. R. Sharpe, Some problems concerning of the church, s. 254, 256. [↩]
5. R. Sharpe, Some problems, s. 231-232, 248. [↩]
6. Ibidem, s. 239. [↩]
7. A companion to the early middle ages Britain and Ireland c. 500-1100, ed. by P. Stafford, Chichester 2009, s. 401. [↩]
8. O. Davies T. O’Loughlin, Celtic spirituality, s. 18. [↩]
9. J. Strzelczyk, „Wyspa świętych i uczonych?”, Świat celtycki i Irlandia we wczesnym średniowieczu?, w: Narodziny średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 1999, s. 183. [↩]
10. R. Sharpe, Some problems, s. 242-243. [↩]
11. S. Czarnowski, Dzieła T.4, Kult bohaterów i jego społeczne podłoże, święty Patryk bohater narodowy Irlandii, Warszawa 1956, s. 189. [↩]
12. E. Derdziuk, Mnisi iroszkoccy, Święty Kolumban Młodszy - Ewangelizacja Europy, Lublin 1997, s. 65. [↩]
13. O. Davies T. O’Loughlin, Celtic spirituality, s. 14. [↩]
14. M. Gerriets, The king as judge in early Ireland, Celtica, vol. 20 1988, s. 33. [↩]
15. O. Davies T. O’Loughlin, Celtic spirituality, s. 14. [↩]
16. M. Gerriets, The king as judge, s. 30. [↩]
17. G. Hunter, Celtic way of Evangelion, Nashville 2005, s. 28-29. [↩]
18. O. Davies T. O’Loughlin, Celtic spirituality, New Yersey 1999, s. 14. [↩]
19. E. Derdziuk, Mnisi iroszkoccy, Święty Kolumban Młodszy - Ewangelizacja Europy, Lublin 1997, s. 65-66. [↩]
20. Ibidem, s. 66. [↩]
21. R. Sharpe, Some problems, s. 268. [↩]
22. J. Gąssowski, Irlandia i Brytania w początkach średniowiecza w świetle badań archeologicznych, s. 55. [↩]
23. E. Bladowska, Monastycyzm celtycki, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Studia Religiologica 18, 1987, s.11. [↩]
24. E. Derdziuk, op. cit., s. 67. [↩]
25. E. Derdziuk, op. cit., s. 67-69. [↩]
26. T. Cahill, op. cit., s. 157. [↩]
27. E. Derdziuk, op. cit., s. 69-70. [↩]
28. Ibidem, s. 70. [↩]
29. J. Gąssowski, Irlandia i Brytania, s. 56. [↩]
30. E. Derdziuk, op. cit., s. 70-71. [↩]
31. W. Falarski, Podróże po Irlandii monastycznej, Poznań 2006, s. 26. [↩]
32. J. Gąssowski, Irlandia i Brytania, s. 61. [↩]
33. W. Falarski, Podróże, s. 27. [↩]
34. Ibidem. [↩]
35. J. Gąssowski, Irlandia i Brytania, s. 61. [↩]
36. W. Falarski, op. cit., s. 28-29. [↩]
37. E. Bladowska, Monastycyzm celtycki, s. 11-12. [↩]
38. Ibidem, s. 19. [↩]
39. J. Strzelczyk, Wyspa świętych i uczonych ?, Świat celtycki i Irlandia we wczesnym średniowieczu ?, s. 194. [↩]
40. E. Potkowski, Książka w kręgu sacrum - przykład Irlandii we wczesnym średniowieczu, Przegląd Humanistyczny, T. 1 1996, s. 60. [↩]
41. Ibidem. [↩]
42. L. Hardinge, The Celtic Church in Britain, New York 1995, s. 34, tak dosłownie „siedzieli na stopach”. [↩]
43. D. Sikorski, Iryjska egzegeza biblijna wczesnego średniowiecza - próby metody, w: Scriptura custos memoriae, Prace historyczne, red. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 471. [↩]
44. M. Gerriets, Theft, penitentials, and the compilation of the early irish laws, Celtica, vol. 22 1991, s. 20. [↩]
45. R. Bulas, Najstarsze sceny ukrzyżowania na iryjskich stelach, w: Sympozja Kazimierskie poświęcone kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa, pod red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, Lublin 1998, s. 103. [↩]
46. R. Bulas, Grzegorz Wielki w anglossakiej Brytanii i celtyckiej Irlandii, Vox Patrum 2003, s. 356. [↩]
47. M. McNamara, The psalms in the early Irish Church, Sheffield 2000, s. 353. [↩]
48. R. Sharpe, Some problems concerning the organization of the church in early medieval Ireland, Peritia, vol. 3 1984, s. 260. [↩]
49. J. Strzelczyk, „Wyspa świętych i uczonych?”, s. 188. [↩]
50. H. Chadwick, Kościół w epoce wczesnego chrześcijaństwa, Warszawa 2004, s. 254; Szerzej por. A. O. Anderson,Ninian and the southern Picts, The Scottish Historical Review, vol. 27 1948. [↩]
51. E. Bladowska, Monastycyzm celtycki, s. 10. [↩]