„Żydokomuna. Interpretacje historyczne” – P. Śpiewak – recenzja

Nakładem wydawnictwa Czerwone i Czarne ukazała się najnowsza książka jednego z najbardziej znanych polskich socjologów – Pawła Śpiewaka. W książce zatytułowanej Żydokomuna. Interpretacje historyczne przybliżone zostają czytelnikowi w pięciu rozdziałach kwestie związane ze zjawiskiem żydokomuny.

Już w pierwszych słowach wstępu autor stwierdza, iż żydokomuna  to jedynie mit, który „po I wojnie światowej wyparł dawne klisze antysemickie„. Jak wynika z rozważań autora, mit ten nie tyle wyparł inne antysemickie stereotypy, ile je skumulował, pozwalając tym samym jeszcze bardziej obwiniać Żydów za dziejące się zło. Do języka potocznego słowo ”żydokomuna” weszło po II wojnie światowej.

Analizując w pierwszym rozdziale (Narodziny mitu) prapoczątki mitu żydokomuny Śpiewak odróżnia dwa rodzaje antysemityzmu: religijny i polityczny. Dla omawianego w książce zagadnienia kluczową rolę odgrywa ten drugi. W XIX w. Żydów postrzegano jako oszustów predestynowanych do rewolucji. Swe rozliczne rozważania autor popiera licznymi cytatami z literatury polskiej i zagranicznej. Jak się okazuje, zdecydowana większość uznanych polskich pisarzy miała poglądy antysemickie (wśród nich m.in. Z. Krasiński, S. Staszic, B. Prus). Od momentu rewolucji z roku 1905 można zaobserwować wzrost żydowskiej aktywności politycznej, na którą w Polsce patrzono niechętnie. Coraz szersze kręgi zaczęła zataczać antysemicka propaganda.

Drugi rozdział (Żydowscy rewolucjoniści) poświęcony jest przedstawieniu losów Żydów w Rosji u schyłku carskiego panowania. Opisane zostają trzy wielkie fale pogromowe, a czytelnik zapoznany zostaje z ich oficjalnymi przyczynami – chęcią ukarania żydowskiego wyzysku. Choć pogromy niewątpliwie wpłynęły na rewolucyjne nastawienie Żydów, początku ich buntu należy dopatrywać się w problemach związanych z edukacją. W roku 1902 żydowscy studenci stanowili jedynie 7 procent ogółu studentów. Normy procentowe zamykały dzieciom żydowskiego pochodzenia dostęp do gimnazjum. Dopiero wziąwszy pod uwagę fakt, iż wykształcenie dla Żydów od wieków stanowiło najwyższą wartość, można zrozumieć, jak bardzo ograniczenie dostępu do wiedzy wpływało na nastroje panujące wśród Żydów. Nie bez znaczenia dla rewolucji z 1905 r. był również czynnik demograficzny oraz sytuacja materialna większości Żydów w Cesarstwie. Choć niektórym udało się dorobić pokaźnych majątków, zdecydowana większość żyła w nędzy.

Jednym z ciekawszych zagadnień poruszonych w trzecim rozdziale (Żydzi w rewolucjach 1917 r. i pierwszych latach Rosji bolszewickiej) jest próba odpowiedzi na pytanie, czy faktycznie partia bolszewicka była partią żydowską. Na podstawie analizy składu  władz partii Śpiewak proponuje mówić nie o dominacji Żydów, ale co najwyżej o ich nadreprezentacji.

W kolejnym rozdziale (Żydzi i Komunistyczna Partia Polski) autor zajmuje się m.in. kwestią atrakcyjności ideologii komunistycznej dla Żydów. Szczegółowe analizy różnych danych zdają się potwierdzać tezę, iż w gruncie rzeczy Żydzi polscy nie interesowali się komunizmem. Jeszcze bardziej przekonują wyniki wyborów z 1928 r., kiedy 50% polskich Żydów głosowało na BBWR, a tylko 7% swój głos oddało na KPP.

Ostatni rozdział (Wojna i po wojnie) autor poświęca zachowaniom Żydów w trakcie wojny i po jej zakończeniu. Powołując się na wyniki badań K. Szwagrzyka oraz R. Terleckiego dochodzi do wniosku, iż nie potwierdzają one „tezy Marii Dąbrowskiej o tym, że Żydzi niszczą Polaków, zamykają ich, przesłuchują i sądzą” (s. 203). Dalej Śpiewak krytykuje mit żydokomuny zwracając uwagę na fakt, jak chętnie polscy narodowcy widzą się w roli ofiar bądź bezbronnych wykonawców wrogich sił.

Warto zauważyć, iż autorowi zależy na zachowaniu obiektywizmu. Choć wielokrotnie wyjaśnia, starając się usprawiedliwić takie a nie inne zachowania Żydów na przestrzeni dziejów, nie szczędzi słów krytyki tam, gdzie jest ona jego zdaniem usprawiedliwiona. Dostrzega przy tym także winę Żydów wobec przedstawicieli własnego narodu.

Tezy Śpiewaka oraz argumenty przytoczone na ich poparcie stanowią interesującą lekturę i na pewno przyczynią się do kolejnej dyskusji na temat roli Żydów w Polsce na przestrzeni ostatnich lat. Dzięki zastosowanej narracji – przedstawieniu faktów oraz ich rzeczowej interpretacji lektura wciąga. Nawet jeżeli miejscami pojawiają się dłużyzny, warto przez nie przebrnąć, by zapoznać się z ciekawymi wnioskami.

Pod względem konstrukcji pracy pewne wątpliwości może budzić kolejność prezentacji zgromadzonego materiału i zapoznawania czytelnika z informacjami niezbędnymi dla dobrego zrozumienia omawianych treści. Przykładem takiego nieco nieczytelnego toku wywodu może być przedstawienie uwag historycznych na temat Socjalistycznej Partii Bund dopiero na stronie 58, pomimo że już kilka stron wcześniej pojawiają się odwołania do bundowskich działaczy.

Pewnym minusem jest też bardzo skąpa szata graficzna. Na 272 stronach pojawia się zaledwie pięć ilustracji, a szkoda, bo na pewno odpowiednio dobrane zdjęcia przedstawiające różne sytuacje (zarówno te poważne, jak i humorystyczne) przyciągnęłyby uwagę laików.

W najnowszej książce P. Śpiewak w ciekawy sposób przybliżył i wyjaśnił kontrowersje związane z pojęciem żydokomuny. Rozważania te są tym ciekawsze, że wplecione w nie zostały liczne cytaty z dzieł literatury światowej, prasy oraz opracowań naukowych. Podkreślić jednak należy, iż lektura ta wymaga nie tylko skupienia i uwagi, ale także, a być może przede wszystkim, solidnego przygotowania historycznego, które pozwoli czytelnikowi na indywidualne ustosunkowanie się do przedstawianych tez. Naukowy styl pracy, uboga szata graficzna oraz swobodne poruszanie się między historią, socjologią i literaturą sprawiają, że raczej nie jest to dzieło skierowane do osób poszukujących podstawowej wiedzy na temat żydokomuny.

Plus minus:
Na plus:
+ ciekawa tematyka,
+ nowatorskie ujęcie tematu,
+ umiejętne wplatanie cytatów w tok wywodu,
+ interesujące polemiki z polskimi pisarzami należącymi do kanonu.
Na minus:
- przypisy na końcu książki,
- skąpa szata graficzna,
- kolejność prezentacji materiału (ale tylko miejscami).

Tytuł: Żydokomuna. Interpretacje historyczne
Autor: Paweł Śpiewak
Wydawca: Czerwone i Czarne
Data wydania: 2012
ISBN: 978-83-7700-029-8
Liczba stron: 272
Oprawa: miękka
Cena: 39,90
Ocena recenzenta: 9/10