Warsztaty weneckie w drugiej połowie XV wieku i w XVI wieku. Bellini, Giorgione, Tycjan, Tintoretto - G. Bastek - recenzja

W roku 2011 nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego ukazały się Warsztaty weneckie w drugiej połowie XV wieku i w XVI wieku. Bellini, Giorgione, Tycjan, Tintoretto. Autorka – Grażyny Bastek1 – w przedmowie do książki przyznaje, że opracowanie zagadnienia łączącego wyniki badań z zakresu historii sztuki, konserwacji, technologii malarskich jest ryzykownym i trudnym przedsięwzięciem. Praca powstała na bazie doświadczeń zdobytych przez autorkę podczas wieloletniej praktyki muzealnej, współpracy z konserwatorami i badaczami technik malarskich.

Omawiany w książce czas historyczny to druga połowa XV wieku oraz wiek XVI, czyli okres największych zmian stylistycznych i technologicznych w malarstwie europejskim. Praca dotyczy analizy procedur warsztatowych dzieł malarskich Belliniego, Giorgiona, Tycjana, Tintoretta. Ma także odtworzyć proces powstawania obrazów w ich pierwotnej

postaci – jeszcze bez ingerencji czynników zmieniających ich wygląd, np. procesów starzenia się materiałów malarskich, zmian dokonanych podczas restauracji i decyzji współczesnych konserwatorów.

Treść podzielono na trzy części. Pierwsza, zatytułowana Struktura obrazu, poświęcona jest omówieniu budowy malowideł mistrzów z XV i XVI wieku i stosowanych przez nich materiałów. Czytelnik znajdzie tu wiedzę dotyczącą podobrazia, gruntowania desek i płócien,  nakładania złotych powierzchni, podrysowania, imprimatury, spoiwa malarskiego. Dowie się o związkach między malarstwem włoskim a niderlandzkim.  Pozna również, jak wyrabiano wówczas farby, przygotowywano palety i jaka była kolejność malowania. Pierwsza część książki stanowi niejako podstawę wiedzy potrzebnej do zrozumienia kolejnych partii pracy, które głębiej wnikają we współzależności stylu i technologii malarstwa weneckiego.

Problem rysunku i koloru w malarstwie weneckim ukazany został w drugiej części  zatytułowanej Disegno i colorito w Wenecji. Można się tu dowiedzieć, jak wielką rolę odgrywała wówczas nauka rysunku. Autorka dokonuje analizy rysunku: Belliniego, którego podrysowania w obrazach zmieniają się w czasie; Giorgiona, który jedynie sporadycznie stosował kartony, a potem ograniczał się jedynie do szablonów określonych partii kompozycji; Tycjana, który według Vasariego nie umiał rysować, a którego rysunki na papierze zachowały się w małej liczbie; Tintoretta, którego zachowane rysunki mają charakter „roboczy”. Grażyna Bastek przedstawia również problem sporu dotyczącego disegno i colorito, który toczył się przez cały wiek XVI. Ponadto prezentuje florencką koncepcję obrazu w praktyce warsztatowej, fenomen weneckiego koloru i stosowania różnorodnych pigmentów, barwników i wypełniaczy. Dla przykładu –  używano pigmentów ze zmielonego szkła, spośród których najpopularniejsze były: żółcień cynowo-ołowiowa i błękitna smalta. Do farb dodawano zaś krzemionkę i sproszkowane szkło. Inną ciekawostką jest to, że Wenecjanie używali – od czasów Belliniego po czasy Veronesa – pigmentów o nazwach: żółty aurypigment i pomarańczowy realgar. Grażyna Bastek skrupulatnie  wymienia skład i rodzaje pigmentów i barwników. Można w dodatku poznać szerokie gamy kolorów i odcieni oraz dowiedzieć się, z czego otrzymywano dane barwniki. Co ciekawe, żeby nadać gęstość farbie, dodawano wypełniacze: pokruszony  marmur, trawertyn, pokruszone szkło, krzemionkę, gips czy kredę.

W części trzeciej analizowano Warsztaty mistrzów weneckich od Belliniego do Tintoretta. Mowa tu również o Gorgione i Tycjanie. Czytelnik zaznajamia się z podstawowymi wiadomościami z życia artystów i przebiegiem ich twórczości. Grażyna Bastek zwraca uwagę na mechanizmy powstawania replik w warsztatach, relacjach malarza z uczniami i asystentami, techniki malarskie. Niejednokrotnie odwołuje się przy tym do najnowszych wyników badań fizykochemicznych. Wymienia głównych uczniów i naśladowców oraz powstałe dzieła. Zwraca uwagę na wpływ na weneckich malarzy na Leonarda da Vinci i Dürera, a także przedstawia interpretacje obrazów, wziąwszy pod uwagę badania technologiczne.

Autorka wielokrotnie opiera się na źródłach z epoki dotyczących m.in. dzieł Vasariego czy Marco Boschiniego. Podkreśla również popartą badaniami technologicznymi odmienność malarstwa szkoły weneckiej. Wnikliwie śledzi proces powstawania obrazów i ukazuje wyjątkowość weneckiego koloru. Posiłkuje się wieloma zagadnieniami z teorii sztuki oraz wykorzystuje nowe perspektywy badawcze
w historii sztuki, które odwołują się do badań konserwatorskich i technologicznych”.

W pracy odnaleźć można rozwinięte przypisy oraz bogatą bibliografię. Ponadto dołączono wkładki z ilustracjami dzieł i procesów technologicznych wykonywanych w pracy konserwatorskiej, do których spis został zamieszczony na końcu omawianej pozycji. Książka została opublikowana w twardej oprawie, na papierze dobrej jakości, a kartki są zszywane. Jedynym mankamentem jest wysoka cena.

Książka może stanowić podręcznik dla studentów historii sztuki. Co więcej, może być interesującą lekturą dla wielbicieli tego kierunku i tych, którzy chcą poznać tajemnice warsztatowe weneckich mistrzów. Moim zdaniem jest to publikacja godna polecenia i uwagi.

Plus minus:
Na plus:
+ rozwinięte przypisy
+ bogata bibliografia
+ ilustracje
+ spis ilustracji i wykaz ich źródeł
+ indeks osób
+ twarda oprawa
+ szyte kartki
Na minus:
- cena

Tytuł: Warsztaty weneckie w drugiej połowie XV wieku i w XVI wieku. Bellini, Giorgione, Tycjan, Tintoretto
Autor: Grażyna Bastek
Wydanie: 2011
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
ISBN: 978-83-235-0794-9
Stron: 328
Oprawa: twarda
Cena: 86 zł
Ocena recenzenta: 10/10

1. Grażyna Bastek – historyk sztuki, kustosz malarstwa włoskiego w Muzeum Narodowym w Warszawie. Specjalizuje się w historii technik malarskich dawnych mistrzów. W Instytucie Historii Sztuki UW prowadzi wykłady i seminaria poświęcone funkcjonowaniu warsztatów artystycznych, dziejom nowożytnego malarstwa europejskiego oraz problemom technologii i konserwacji.  Zajmuje się popularyzacją historii sztuki, jej eseje o malarstwie ukazują się w miesięczniku Art and Business oraz dwutygodniku.com, a w II programie Polskiego Radia współtworzy audycję Jest taki obraz. [↩]