„Kulturkampf w archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej...” - Z. Zieliński - recenzja

Niniejsza książka to obroniona w 1965 roku rozprawa doktorska ks. prof. Zygmunta Zielińskiego, której nigdy nie udało mu się wydać w całości. Dopiero dziś, staraniem Wydawnictwa Poznańskiego, a z inicjatywy profesora Witolda Molika, czytelnik ma okazję zapoznać się z jej treścią - podaną w odświeżonym opracowaniu, opatrzoną nowym wstępem Autora.

Ksiądz profesor Zygmunt Zieliński zalicza się do grona najznakomitszych polskich historyków. Związany z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim i tamtejszą Katedrą Historii Kościoła w XIX i XX wieku, której był kierownikiem w latach 1972-2001. Najpopularniejsze z Jego prac to: Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków (kilka wydań, ostatnie w 2007), Kościół w Polsce 1944-2007 (Poznań 2009), Niemcy. Zarys dziejów (Katowice 2003). Jest ks. prof. Zieliński także wybitnym znawcą dziejów Kościoła katolickiego w zaborze pruskim, czego dał wyraz już u progu swojej kariery naukowej m.in. recenzowaną tutaj pracą.

Generalnie kulturkampf funkcjonuje w świadomości społecznej jako jedno z wielu wcieleń opresyjnej polityki Cesarstwa Niemieckiego wobec narodu polskiego. Jest to obraz o tyle prawdziwy, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że ostrze walki kulturnej skierowane było przeciwko Kościołowi katolickiemu w Niemczech (przeciwko jego niezależności względem państwa), polskość zaś była z nim powszechnie utożsamiana, przez co dzieliła jego dole i niedole. Większość polskich monografii skupia się na tymże aspekcie narodowym, tymczasem praca ks. prof. Zielińskiego kompleksowo omawia sytuację Kościoła w „polskich” diecezjach, którą wytworzyło ukazanie się tzw. ustaw majowych w 1873 roku, uwzględniając owo „sprzężenie” z narodem, ale patrząc z perspektywy kościelnej.

We wstępie Autor wylicza dotychczasowe wyniki badań, także te najświeższe - w większości badaczy niemieckich. Omawia także proces powstawania samej książki, problemy z dostępem do materiałów w tamtym czasie (początek lat 60). W obecnym wydaniu, jak pisze, nic nie zostało zmienione, jedynie uwspółcześniono sygnatury archiwalne.

Omawianie treści książki wydaje się bezcelowe, gdyż tytuł mówi nam o niej wystarczająco wiele. Warto jedynie wspomnieć, że do najważniejszych zagadnień podnoszonych w recenzowanej książce należą: treść ustaw majowych, ich zastosowanie w kształceniu duchowieństwa, postawa hierarchii kościelnej i problematyka tajnej administracji w obydwu archidiecezjach, ustawy majowe wobec księży parafialnych oraz zakonów.

Układ książki jest typowy dla tego typu rozpraw - krótkie zwięzłe rozdziały i podrozdziały, poruszające ściśle określony w ich tytułach problem, co powoduje, że praca ma układ tematyczny. Całość prezentuje się więc bardzo przejrzyście, rzec można - klasycznie. Zarówno spis treści jak i indeks są niezwykle pomocne, zaś dla czytelnika niemieckojęzycznego przydatne będzie streszczenie w tym właśnie języku.

Tym co wyróżnia niniejszą pracę z szeregu innych, jest to, że poza zwyczajowym omówieniem ustaw majowych, pojawiają się w niej dane dotyczące ich wykonywania w praktyce. Autor posłużył się przy tym tabelami, podającymi m.in. szczegóły sytuacji poszczególnych parafii. Nie brakuje także przykładów zaczerpniętych z obficie zachowanych dokumentów o różnej proweniencji. O naukowej wartości książki świadczą także pojawiające się niemal na każdej stronie przypisy odsyłające do źródeł historycznych.

Warto pochylić się właśnie nad bazą źródłową, która prezentuje się niezwykle okazale i karze na jej podstawie ufać w dużą wartość poznawczą całej książki. Gros materiałów archiwalnych podanych w bibliografii pochodzi z Archiwum Państwowego w Poznaniu, reszta zaś z Archiwów Archidiecezjalnych w Gnieźnie i Poznaniu oraz Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. Autor cytuje także wspomnienia, artykuły prasowe i listy. Rzut oka na spis opracowań pokazuje, że kulturkampf chyba nie jest tematem atrakcyjnym dla rodzimych historyków - znaczna większość z podanych w bibliografii to dzieła powstałe w języku naszych zachodnich sąsiadów, co jest naturalnie zrozumiałe, jednakże zagadnienia te są także integralnym elementem naszej historii, dlatego pełne wydanie książki ks. prof. Zielińskiego wypełnia pewną lukę na polskim rynku.

Zawarte w niej i tezy i fakty są oczywiście w środowisku historyków powszechnie znane, gdyż niniejsza prac ukazała się już we fragmentach, ale także z wielu artykułów autorstwa ks. prof. Zielińskiego. Wartością tego wydania jest więc to, że ma ono możność trafienia do szerszych mas czytelniczych, i w tym upatruję główną jego zaletę. Tym bardziej, że książka nie jest napisana hermetycznym językiem, zaś dołączone ilustracje są chyba ukłonem w stronę czytelnika.

Na temat wad książki trudno wiele powiedzieć. Zresztą jako rozprawa doktorska poddana już została naukowej analizie i ocenie, więc trudno doszukiwać się błędów natury merytorycznej. Mankamentem może być niemal półwiekowa przestrzeń dzieląca nas od czasu powstania tej pracy, wiele się od tamtej pory nie zmieniło, a Autor, mając okazję uczynienia zmian w tekście, nie zdecydował się na to, jednak warto byłoby uwspółcześnić treść, która powstawała w dość szczególnym czasie o konkretnych uwarunkowaniach w stosunkach polsko-niemieckich, a także państwowo-kościelnych.

Podsumowując, stwierdzam, że Kulturkampf... ks. prof. Zielińskiego jest książką ze wszech miar godną polecenia każdemu, kto interesuje się historią Kościoła katolickiego, a także sytuacją Polaków po zaborami. Ukazanie się tego dzieła nie jest może wielkim wydarzeniem, ale dobrze, że doczekało się ono wreszcie nowego całościowego wydania. Porusza ono przecież problem istotny dla polskiej historii, rzutujący na ogólny obraz sytuacji narodu polskiego pod zaborem pruskim.

Plus minus:
Na plus:
+ nie skupia się na jedynie na teorii i aspekcie prawnym kulturkampfu, ale omawia praktyczne stosowanie jego założeń
+ wypełnia pewną lukę na polskim rynku czytelniczym
+ bogata baza źródłowa
+ posiada wszystkie cechy dobrej rozprawy naukowej
+ solidne wydanie
+ napisana nietrudnym językiem
Na minus:
- praca powstała dość dawno temu

Tytuł: Kulturkampf w archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej w latach 1873-1887
Autor: Zygmunt Zieliński
Wydawca: Wydawnictwo Poznańskie
Data wydania: 2011
ISBN: 978-83-7177-832-2
Liczba stron: 324
Oprawa: twarda
Cena: ok. 45 zł
Ocena recenzenta: 9/10