„Zrozumieć zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu” - L.S. Newman, R. Erber (red.) - recenzja

Czy próba zrozumienia Holokaustu musi być tożsama z usprawiedliwieniem sprawców? To pytanie jest tematem eseju autorstwa Arthur’a G. Miller’a, Amy M. Buddie i Jeffrey’a Kretschmar’a. Jednak niepokój, że ktoś może odpowiedzieć twierdząco na powyższe pytanie towarzyszy niemal każdemu z Autorów pracy zbiorowej pt.: Zrozumieć Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu wydanej przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Publikacja stanowi interesującą próbę odpowiedzi na pytania o mechanizmy stawania się sprawcą ludobójstwa, procesy grupowe oraz jednostkowe postawy w obliczu zderzenia ze złem.

Eseje są pogrupowane według trzech zakresów tematycznych. Pierwszy z nich dotyczy procesu stawania się sprawcą. Autorzy starają się znaleźć determinanty, które sprawiają, że dana osoba w określonym czasie i pod pewnymi warunkami stanie się mordercą i weźmie udział w ludobójstwie. Druga część to próba analizy Holokaustu poprzez wymiar grupy i teorii opisujących działania zbiorowe. Ostatnia część pracy porusza problem zła jako takiego. Przyjrzyjmy się treści poszczególnych esejów.

Ervin Staub na przykładzie wybranych ludobójstw stara się wyróżnić czynniki kształtujące grupę ludzi, która dopuszcza się przemocy. Bieda, konflikty między grupami społecznymi, traktowanie swojej grupy jako nadrzędnej, różnice kulturowe czy skłonność do posłuszeństwa wobec władzy mogą doprowadzić do powstania grupy ludzi, która jest zdolna do popełnienia ludobójstwa. Satub podkreśla również, że „w toku eskalacji przemocy sprawcy wyłączają swoje ofiary z kręgu zobowiązań moralnych”. Pozawala to na pozorną legalizację ludobójstwa i zachowanie dobrego zdania o samym sobie przez sprawcę.

Tłem większości artykułów stał się głośny spór pomiędzy Danielem Goldhagenem, a Christopherem R. Browningiem o znaczenie czynników sytuacyjnych i osobowościowymi w momencie zetknięcia się danej grupy z przemocą, a ściślej mówiąc z ludobójstwem. O sporze tym i implikacjach z niego wynikających Czytelnik może przeczytać szczegółowo w eseju Leonrada S.Newmana, który zwraca  uwagę na to, że w tym samym czasie zachodzą dwa równoległe procesy: nie tylko ludzie kreują sytuację, ale także sytuacja w znaczący sposób wpływa na ludzi.

Peter Suedfeld i Mark Schaller w swojej pracy próbują poddać analizie osobowość autorytarną. Jednocześnie szeroko charakteryzują lęk i strach, jako czynniki, które w sytuacji zagrożenia stanowią przyczynę wykluczania innych z danej grupy.

Ostatni z esejów dotykających problemu sprawców to praca Thomasa Blassa, który odwołuje się do szeroko rozpowszechnionego badania Stanleya Milgrama nad posłuszeństwem. W tym też kontekście Blass rozpatruje zachowania sprawców Holokaustu. Autor podkreśla jednak, że w ramach tej teorii można wyjaśnić jedynie zbrodnie popełnione z poczucia obowiązku, nie zaś okrucieństwa powodowane nienawiścią, które niewątpliwie także były częścią Holokaustu.

Druga część publikacji stanowi wyjście poza poziom jednostkowy i analizowanie Holokaustu poprzez pryzmat społeczności kolektywnych. Peter Glick przybliża czytelnikom klasyczną teorię „kozła ofiarnego” dokonując jednocześnie jej krytycznej analizy i przedstawiając alternatywny mechanizm pozwalający na zdyskredytowanie danej grupy.

Autorzy R. Scott Tindale, Catherine Munier, Michelle Wasserman i Christine M. Smith podejmują tematykę teorii tożsamości społecznej, autokategoryzacji, reprezentacji społecznej i dynamicznego wpływu społecznego odnosząc każdą z nich bezpośrednio do zagadnienia Holokaustu.

Kolejny esej to spojrzenie na Holokaust z perspektywy podziału społeczeństw na jednostkowe i kolektywne w swoich charakterze. Daphna Oyserman i Armand Lauffer dowodzą, że „kolektywizm i indywidualizm dostarczają różnych perspektyw patrzenia na rolę ruchów społecznych i znaczenie bycia członkiem grupy dla danej jednostki.” Dwa ostatnie rozdziały tej części odnoszą się do teorii kontroli (Dieter Frey i Helmut Rez) oraz zastosowania socjobiologii do zrozumienia mechanizmów prowadzących do Holokaustu (Robert B.Zajonc).

Trzecia część publikacji to eseje poruszające problem zła w ogóle. Roy F. Baumeister wyróżnia cztery korzenie zła, którymi są: idealizm, zagrożony egotyzm, cele instrumentalne i sadyzm. David R. Mandel podjął się niezwykle odważnej próby „znormalizowania postaci Hitlera” i wykazania, że niektóre z jego emocji i sposobów myślenia niewiele się różnią od procesów zachodzących w innych ludziach. Problem samooszukiwania się i ignorowania wyrzutów sumienia przez sprawców został opisany w eseju Ralpha Erbera.

W epilogu redaktorzy pracy jeszcze raz wracają do kluczowego pytania i podkreślają, że  „żadna analiza Holokaustu nie jest w stanie go znormalizować.” Następnie dokonują syntetycznej analizy wszystkich esejów składających się na książkę.

Publikacja stanowi interesujący i wartościowy zbiór zagadnień dotykających relacji psychologii społecznej i Holokaustu. Może być ciekawą lekturą zarówno dla ekspertów jak i laików. Klarowny układ treści ułatwia nie tylko znajdowanie, ale i przyswajanie treści. Zrozumieć Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu jak na dobrą pozycję naukową przystało, zawiera liczne przypisy i obszerną bibliografię. Jedynym mankamentem jest brak biogramów Autorów esejów, co w przypadku takiego rodzaju publikacji zdaje się być niezbędne.

Plus minus:
Na plus:
+ interesujące problemy badawcze podejmowane przez autorów publikacji
+ klarowny układ treści
+ wprowadzenie podrozdziałów znacznie ułatwia znalezienie konkretnych informacji
+ obszerna bibliografia
+ indeks nazwisk, indeks rzeczowy
+ oprawa ze skrzydełkami
Na minus:
- brak not biograficznych autorów esejów

Tytuł: Zrozumieć zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu
Redaktorzy: Leonard S. Newman, Ralph Erber
Red. naukowa przekł. polskiego:  Michał Bilewicz
Wydawnictwo: Wydawnictwo Naukowe PWN
ISBN: 978-83-01-16016-6
Liczba stron: 352
Tłumaczenie: Magdalena Budziszewska , Anna Czarna , Adrian Wójcik
Cena: 36-55 zł
Ocena: 8/10