„Historia powszechna. Wiek XVI-XVIII” – K. Mikulski, J. Wijaczka – recenzja

Całkiem niedawno na naszym rynku wydawniczym pojawiła się nowa synteza dziejów XVI – XVIII wieku, autorstwa dwóch toruńskich historyków, Jacka Wijaczki i Krzysztofa Mikulskiego. Książka Historia powszechna. Wiek XVI-XVIII jest kolejną pozycją z serii syntez historii powszechnej Wydawnictwa Naukowego PWN. Przyjrzyjmy się zatem nowemu spojrzeniu na epokę wczesnonowożytną.

Epoka wczesnonowożytna, w przeciwieństwie do pozostałych okresów historycznych, nie doczekała się wielu opracowań syntetycznych. Trudno zresztą się dziwić takiej sytuacji, gdy czytelnicy mają do dyspozycji świetne syntezy Zbigniewa Wójcika i Emanuela Rostworowskiego, które na dodatek doczekały się wielu wznowień. Pierwszy z autorów zajął się opisem wieków XVI-XVII, drugi z kolei przedstawił syntetyczne ujęcie XVIII wieku. Każda z tych książek liczy sobie blisko 700 stron, dla porównania recenzowana pozycja zamyka się w niecałych 650 stronach i przedstawia okres od XVI do XVIII wieku. Przyznam się, że byłem zdumiony, kiedy po raz pierwszy zetknąłem się z tytułową pozycją z powodu jej małej objętości, dla tak dużego zakresu chronologiczno – przedmiotowego pracy. Odsuwając wszelkie wątpliwości na bok, przyjrzyjmy się dokładniej treści, kierując się rzymską maksymą non quantitas, sed qualitas.

Autorzy książki są na co dzień pracownikami naukowymi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie prężnie funkcjonuje historia wczesnonowożytna. Profesor Jacek Wijaczka jest znawcą historii XVI-XVIII wieku, ze szczególnym uwzględnieniem dziejów krajów niemieckich oraz z problematyką procesów o czary i polowań na czarownice. Profesor Krzysztof Mikulski jest specjalistą w zakresie historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej, przede wszystkim w historii społecznej i gospodarczej. Dorobek naukowy obu Panów jest niezwykle bogaty, co w pewien sposób predestynuje ich do przedstawienia interesującego, przekrojowego ujęcia dziejów XVI-XVIII wieku.

Synteza podzielona została na dwie zasadnicze części, czyli cywilizację i politykę, co jest już pewnym standardem publikacji tego typu. We wstępie autorzy przedstawiają rozmaite poglądy na temat periodyzacji epoki XVI-XVIII wieku, gdzie do tej pory trudno wśród badaczy o konsensus. W książce nie ma zaznaczonych autorów poszczególnych rozdziałów, lecz można się domyślać, że zdecydowaną większość pierwszej części napisał z racji swoich zainteresowań badawczych Krzysztof Mikulski, natomiast drugą poświęconą polityce Jacek Wijaczka. Książka reklamowana jest jako całościowa synteza dziejów świata od XVI do XVIII wieku. Do tej pory publikacje tego typu ograniczały się do przedstawienia historii wczesnonowożytnej z europocentrycznego punktu widzenia. O ile jeszcze w miarę szeroko przedstawiano historię Turcji (czemu nie można się dziwić, przez jej stałe zaangażowanie w Europie), czy nawet Chin i Japonii, to o pozostałych krajach pozaeuropejskich w tekstach znajdowały się jedynie nieliczne wzmianki. Autorzy postawili sobie za cel przedstawienie również historii innych krajów pozaeuropejskich, niż te wymienione wyżej, dzięki czemu możemy zaznajomić się z dziejami Indochin, Australii, Indii, Czarnej Afryki czy Ameryki Łacińskiej.

Pierwsza część zatytułowana została Cywilizacja. Przedstawia głównie przemiany społeczne, demograficzne, obyczajowe, religijne i kulturowe, jakie zachodziły w czasach wczesnonowożytnych. Należy zwrócić uwagę, iż autorzy poświęcili tej części książki wiele miejsca, gdzie często marginalizuje się w innych syntezach zagadnienia historii społeczno-gospodarczej. Autorzy poruszają kwestie, które są niezwykle rzadko poruszane przez historyków. Już w pierwszym rozdziale możemy dowiedzieć się o zmianach klimatycznych zachodzących w XVI i XVII wieku, a także o tym, jak te zmiany wpływały na ówczesną produkcję, czy budownictwo. Niezwykle ciekawym studium jest także rozdział poświęcony życiu codziennemu, gdzie autorzy przedstawiają kategorie luksusu i biedy, dalej opisując zarówno pałace, jak i zwykłe domostwa, wraz z dobrami materialnymi, które były typowe dla określonego stanu społecznego. W pierwszej części Cywilizacja, obok klasycznych rozdziałów poświęconych życiu codziennemu, demografii, handlu czy rolnictwu, występują też zagadnienia, które mogłyby zostać umieszczone w historii politycznej. Rozdział Między tronem a parlamentem nie przedstawia historii kształtowania się ówczesnych stylów rządów, ale omawia i charakteryzuje ich najważniejsze cechy. Zabieg taki, jednak nie zaburza kompozycji pracy, wręcz odwrotnie, gdyż systematyzuje wiedzę, czyniąc podręcznik bardziej przejrzystym. Podobnie uczyniono z rozdziałem zatytułowanym Rozróżnieni w wierze, gdzie wyodrębniono z historii politycznej zagadnienia związane z reformacją, wojnami religijnymi, kontrreformacją czy konfesjonalizacją. Opis zagadnień związanych z religią nie ogranicza się oczywiście tylko do chrześcijaństwa, autorzy opisują również prawosławie i wschodnie Kościoły chrześcijańskie, islam, a także inne wielkie systemy religijne Azji. Na uwagę zasługuje fakt, iż nie ograniczono się na opisie przedstawienia reformacji wyłącznie w Niemczech, Anglii, Francji czy Szwajcarii, ale również w Danii, Szwecji, Finlandii czy Węgrzech.

Na poczet minusa trzeba zaliczyć to, iż zbyt skrótowo potraktowany został podrozdział poświęcony kontrreformacji i konfesjonalizacji, gdzie nie przedstawiono szerzej przebiegu tych procesów w Europie. Na dodatek nie występuje nawet wzmianka o powołaniu i działalności zakonu jezuitów, który odgrywał tak znaczącą rolę w dziejach świata.

Zdecydowanie najsłabiej opracowanym rozdziałem z części pierwszej, jest ten poświęcony kulturze europejskiej. Zresztą trudno dobrze opisać kulturę i sztukę trzech wieków na zaledwie piętnastu stronach. Autorzy wybrnęli z tej sytuacji, tytułując wieloznacznie rozdział jako: Zmienne mody i wrażenia estetyczne, chcą jedynie zasygnalizować najważniejsze zmiany zachodzące w rozwoju i postrzeganiu sztuki. Co prawda omawiana tematyka nie jest mocną stroną autorów, lecz w tej materii można było pokusić się o szersze przedstawienie dziejów kultury, która jest nierozerwalna z historią polityczną, tak więc jest elementem historii globalnej. Generalnie jednak, do pierwszej części książki nie można mieć więcej zarzutów, gdyż dobór treści pod względem przedmiotowym i samym przedstawieniem treści nie budzi żadnych zastrzeżeń.

Niewątpliwie mocną stroną książki są wszelkiego rodzaju ciekawostki, które nie zostały w żaden sposób szczególny wyodrębnione z tekstu, a można je nazwać tak, gdyż są informacjami, o których istnieniu rzadko się wspomina omawiając konkretne zagadnienia. Dla przykładu możemy poznać dla okresu XVI-XVIII wieku czas podróżowania, przeciętny wiek zamążpójścia kobiet w Toruniu, Francji, ilość spożycia mięsa, czy sposób odbywania święta głupców we Francji. Oczywiście informacji tego typu jest wiele więcej i trzeba przyznać, że docenią to zarówno profesjonalni badacze, jak i zwykli czytelnicy. Warto zaznaczyć też, że sporo informacji, na przykład dotyczących długości życia, czy śmiertelności w czasie wielkich epidemii w Europie, zostało zaprezentowanych na tle porównawczym bardzo dobrze opracowanej historii wczesnonowożytnego Torunia. Zabieg taki nie może dziwić, gdyż Krzysztof Mikulski na co dzień zajmuje się dziejami miasta Torunia i w ten sposób daje on możliwość czytelnikowi pewnego zobrazowania różnic pomiędzy Europą a Rzeczypospolitą.

Drugą część syntezy autorzy zatytułowali Polityka, przy czym uwzględniono w jej obrębie dodatkowy podział na Europę i Kraje pozaeuropejskie. Część ta jest klasycznym sposobem przedstawiania historii na tle dziejów politycznych Europy i świata XVI-XVIII wieku. Treści dotyczące poszczególnych wieków nie zostały odpowiednio zrównoważone. Najobszerniej opisany został wiek XVII, gdzie autorzy skupili się przede wszystkim na przedstawieniu wojny trzydziestoletniej, rewolucji angielskiej i epoce Ludwika XIV. Równie szeroko opisane zostały konflikty i przeobrażenia państw w Europie środkowo-wschodniej. Wiek XVI przedstawiony został w dwóch rozdziałach, z których pierwszy wymownie nazwany został Wielkie dynastie wkraczają na scenę, gdzie na tle panowania największych dynastii opisane zostały najważniejsze wydarzenia tegoż wieku, takie jak wojny włoskie, czy rewolucja w Niderlandach. Drugi rozdział, z kolei przedstawia zabiegi o Dominium maris Baltici, wraz z krótką charakterystyką stosunków wewnętrznych, w państwach biorących udział w tychże zmaganiach. Opis wieku XVI jest zdecydowanie krótszy, niż XVII , lecz wynika to z tego, iż część zagadnień dotyczących tego wieku, poruszono w części pierwszej książki. Wiek XVIII jest okresem, w którym procesy historyczne zaczynają przyśpieszać i rozgałęziać się. W recenzowanej pozycji, niestety nie zostało to odpowiednio zaznaczone. Autorzy poświęcają całemu wiekowi XVIII zaledwie sześćdziesiąt kilka stron, przy czym dla porównania, synteza Rostworowskiego okres ten opisuje na siedmiuset stronach. Niestety takie potraktowanie XVIII wieku to stanowczo za mało, żeby móc dokładnie wyjaśnić wszelkie procesy zachodzące w jego obrębie. Opis tego okresu, wydaje się tylko powierzchownym przedstawieniem faktów. Podczas lektury można odnieść wrażenie, że sporo ważnych zagadnień zostało zmarginalizowanych, bądź też przemilczanych. Wydaje się jednak, że autorzy skupili się na przedstawieniu procesów mających największy wpływ na kształtowanie się historii powszechnej – globalnej. Znajdą się na pewno czytelnicy, którzy uznają tytułowy podręcznik za zbyt schematyczny i skrótowy.

Generalnie kompozycja pracy jest bardzo klarownie przemyślana i w obrębie rozdziału, każdy podrozdział zazębia się z pozostałymi, opisując nowe fakty, bądź uzupełniając poprzednio wspomniane. Mnogość zagadnień i dostępności materiału historycznego, odnoszącego się do przekrojowych dziejów XVI-XVIII wieku, przerasta możliwości jednego badacza. Obraz dziejów, będzie zatem nacechowany subiektywizmem, objawiającym się w selektywności materiału i wyborze tego, który będzie najbardziej zbliżony do rzeczywistości historycznej. Autorzy w kwestii interpretacji wydarzeń, czy procesów historycznych nie wychodzą poza ustalenia przyjęte w historiografii i na ogół prezentują wierny obraz dziejów wczesnonowożytnych. Prawie niemożliwe jest uniknięcie jakichkolwiek błędów przy przedstawianiu syntetycznego ujęcia dziejów, toteż kilka błędów pojawiło się na kartach recenzowanej pozycji. Nie wypaczają one jednak w sposób szczególny sensu treści. Na stronie trzysta szóstej, możemy przeczytać, że „dzięki pomocy Habsburgów Jan Kazimierz odzyskał większość ziem okupowanych przez najeźdźców z północy”. Z tego fragmentu wynikałoby, że Szwedów wyparli Habsburgowie, bez udziału wojsk Rzeczypospolitej, co oczywiście jest nieprawdziwe. Zdarzają się również w tekście błędy w datacji, na przykład lata panowania Fryderyka Wilhelma podano jako 1640-1648, a powinno być 1640-1688. Poważnym uchybieniem recenzowanej pozycji jest bardzo ograniczona bibliografia, która zamyka się na niecałych czterech stronach. Czytelnik na próżno będzie szukał wskazówek bibliograficznych dla tematów, które mogłyby jego zaciekawić.

Książki wydawane przez wydawnictwo naukowe PWN charakteryzują się świetną jakością wydania i nie inaczej jest w przypadku tytułowej pozycji. Książka wydana została w twardej okładce, niezwykle estetycznej, której styl nawiązuje do pozostałych podręczników z serii historii powszechnej. Solidnie zszyty grzbiet i bardzo dobrej jakości papier dopełniają pozytywnej oceny zewnętrznej strony technicznej książki. Każda strona posiada spory margines, który zapewnia komfort swobodnego czytania, a także zawiera krótką informację odnoszącą się do przedstawianej treści określonego fragmentu. Na końcu książki zamieszczono indeks nazwisk i nazw geograficznych, co przy tego typu publikacji jest niezwykle istotnym elementem, znaczenie ułatwiającym poszukiwanie określonej informacji. Gorzej sprawa wygląda, jeżeli wczytamy się w tekst, w którym występuje duża liczba literówek, jak na tego typu publikację. Uderza również mała liczba map, które często są niezbyt czytelne dla czytelnika, przez brak kolorów i niejasną legendę. Obrazu epoki nie rozjaśnią nam ilustracje, gdyż w prezentowanej książce ich nie znajdziemy. Na poczet błędów technicznych, zaliczyć można także podawanie obok konkretnych postaci raz lat panowania władców, a raz ich życia, co znacznie utrudnia przyswojenie lektury.

Odnosząc się do słów promujących książkę, znajdujących się na tylnej okładce, należy uznać prezentowaną syntezę za nowatorską, przystępną i „częściowo całościową”. Dlaczego częściowo? O ile dobrze opisane zostały wieki XVI-XVII, tak XVIII wiek został zaprezentowany w zbyt dużym uproszczeniu. Niezwykłym walorem pracy jest przedstawienie w szeroki sposób dziejów krajów pozaeuropejskich i w tym kontekście, możemy mówić o całościowej syntezie dziejów świata. Na pochwałę zasługuje kompozycja pracy, która została skonstruowana bardzo składnie i logicznie pod względem przedmiotowo-problemowym. Dla niektórych czytelników, oczekujących głębszego spojrzenia na epokę, może jednak zabraknąć szerszego rozwinięcia wybranych zagadnień. Podstawowy cel autorów, który zakładał przedstawienie globalnej historii powszechnej okresu XVI-XVIII wieku, złożonej z kręgu zjawisk połączonych wzajemnymi związkami i ograniczonymi w czasie, został niewątpliwie osiągnięty. Najnowszą syntezę polecam przede wszystkim studentom wszelkich wydziałów humanistycznych i społecznych, jak też czytelnikom ogólnie zainteresowanym tym określonym okresem historii. Książka stanowi ciekawą alternatywę wobec klasycznych już syntez Wójcika czy Rostworowskiego.

Plus minus:
Na plus:
+ zewnętrzna jakość wydania
+ kompozycja i układ pracy
+ przedstawienie dziejów krajów pozaeuropejskich
+ niezwykle interesująca część poświęcona cywilizacji
+ uwzględnienie i przedstawienie najnowszych ustaleń historiografii
Na minus:
- literówki, mało czytelne mapki, brak konsekwencji w stosowaniu dat
- uproszczone przedstawienie dziejów XVIII wieku
- kilka mało znaczących błędów związanych z interpretacjami i datami
- niezwykle uboga bibliografia

Tytuł: Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII
Autorzy: Krzysztof Mikulski, Jacek Wijaczka
Wydawca: PWN
Data wydania: 2012
Liczba stron: 640
ISBN: 978-83-01-16762-2
Cena: ok. 70 zł
Ocena recenzenta: 8/10