„Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572 – 1717” – D. Kupisz - recenzja

W historiografii istnieją takie zagadnienia, o których pisze się wiele bez powoływania się na konkretne badania. Jednym z takich tematów jest kwestia wojsk powiatowych w dawnej Rzeczypospolitej. Zmiany obrazu tego stanu rzeczy podjął się Dariusz Kupisz w swojej książce Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572 – 1717.

Dariusz Kupisz jest historykiem zajmującym się nowożytną historią Polski (ze szczególnym uwzględnieniem działalności samorządu szlacheckiego), historią wojskowości, a także dziejami rodów szlacheckich ziemi radomskiej. Dużą popularnością cieszą się jego książki
wydane w serii Historyczne Bitwy, opisujące kampanie Batorego czy wojnę smoleńską
1632 –1634.

Niezwykle interesującą pozycją tego autora jest praca poświęcona Zbigniewowi Gorajskiemu, która stanowi studium z dziejów szlachty protestanckiej w Małopolsce w pierwszej połowie XVII wieku. Z prezentowanego wyżej dorobku pisarskiego można śmiało stwierdzić, że autor przez swoje doświadczenie naukowe był niejako predysponowany do podjęcia zagadnienia wojsk powiatowych. Warto też zaznaczyć, że prezentowana w niniejszej recenzji książka była przedmiotem rozprawy habilitacyjnej Dariusza Kupisza.

Praca Wojska powiatowe samorządów…, porusza kwestię powstania, rozwoju i działania wojsk, które wyodrębnia się w historiografii jako powiatowe. Jak zaznaczono we wstępie, badania dotyczące tego rodzaju wojsk zazwyczaj były traktowane fragmentarycznie i ogólnikowo. Prowadziło to do stawiania przez niektórych historyków niesłusznych sądów i ocen. Z powodu dotychczas słabego opracowania problemu, autor w swojej pracy starał się sprostować, bądź precyzować, niektóre podstawowe pojęcia dotyczące wojsk powiatowych. Warto w tym miejscu wymienić, co autor za takie wojska będzie uważał, a są to: oddziały zbrojne zaciągane przez województwa, ziemie i powiaty na podstawie uchwał sejmików.

Kupisz kompleksowo przedstawia dzieje tego rodzaju wojska – nie skupia się jedynie na jednostkach zaciąganych celem wzmocnienia armii koronnej bądź do ochrony i ładu określonego województwa – ale także porusza kwestię oddziałów przeznaczonych wyłącznie do określonych zadań (najczęściej do zwalczania rozbójnictwa góralskiego). Uogólniając, autor stara się w swoich badaniach nad wojskami powiatowymi nie tylko poznać istotę ich powstania i działania, lecz także przedstawić system działania sejmików szlacheckich czy funkcjonowania ówczesnego wojska.

W książce zastosowano bardzo przystępny i przejrzysty chronologiczno-problemowy układ treści. Każdy rozdział kończy się odrębnym podsumowaniem, co wydaje się słuszne ze względu na mnogość i różnorodność poruszanych kwestii. Pracę podzielono na sześć rozdziałów, przy czym pierwsze cztery dotyczą następujących kwestii wojsk powiatowych: genezy i rozwoju, zasady formowania, finansowych aspektów działalności, kadry oficerskiej i żołnierskiej. Dwa ostatnie rozdziały opisują praktyczne wykorzystanie tych wojsk w ramach sił zbrojnych Rzeczypospolitej, a także jako samoobrony terytorialnej (wraz z uwzględnieniem udziału piechoty górskiej w walce z rozbójnictwem góralskim). Nie zostały tu jednak omówione dzieje poszczególnych kampanii czy bitew. Autor zajął się liczebnością, składem i czasem problemem przebywania jednostek powiatowych w trakcie działań wojennych.

Ciekawe konstatacje dotyczą porównań użyteczności różnych rodzajów wojsk pomocniczych, tj. wyprawy dymowe, pospolite ruszenie czy tytułowe oddziały powiatowe. Wydawałoby się, że temat zbójnictwa górskiego i jego zwalczania w czasach nowożytnych został już dobrze opracowany, jednak Kupisz przedstawia nowe i niezwykle ciekawe fakty. Dotyczą one w szczególności działań piechoty górskiej, a także lokalnych samorządów, w celu wyeliminowania zbójnictwa. Jednak na największą uwagę zasługują treści poświęcone działalności sejmików szlacheckich w kwestii rozwoju koncepcji wojsk powiatowych, a także form ich funkcjonowania, gdyż jak dotychczas zagadnienia te były słabo opracowane.

Szczególną uwagę w recenzowanej pracy przyciąga niezwykle bogata podstawa źródłowa. Uzyskano wszelkie dostępne materiały przechowywane w polskich archiwach, bibliotekach i innych instytucjach polskich, a także w ich ukraińskich odpowiednikach. Głównym materiałem źródłowym były dla autora przede wszystkim księgi sądów szlacheckich z terenu Małopolski i ziem Rusi Czerwonej. Sam fakt długiej i żmudnej kwerendy, która uwidacznia się w obszernych przypisach, musi budzić uznanie. Bibliografia zamieszczona na końcu opracowania liczy sobie aż 17 stron, co wskazuje na imponującą ilość literatury przedmiotu wykorzystanej przez autora.

Niektórzy przywiązują dużą wagę do zewnętrznej strony książki przy jej zakupie, pomijając nawet niekiedy samą treść. W wypadku recenzowanej pozycji może tak właśnie być, gdyż  na okładce znajduje się niezwykle przemawiający do czytelnika wóz pancerny z obrazu J. Brandta, który pomimo tego, że jest powszechnie znany, to zawsze wzbudza pewien podziw.

Książkę wydano w twardej okładce, a strony – jak przystało porządnie przygotowanej publikacji – zostały zszyte. Występuje kilkanaście ilustracji, które zazwyczaj jednak zamieszcza się w literaturze dotyczącej tego okresu historii.

Książkę czyta się niezwykle przyjemnie przez wzgląd na klarowny podział treści. Na końcu zamieszczono spisy tabel, rycin, indeks nazwisk, a także aneksy. Te ostatnie zostały niezwykle rozbudowane. Zestawiono tam szczegółowo w formie tabeli informacje dotyczące wojsk powiatowych, przeznaczonych na służbę Rzeczypospolitej, i odrębnie do obrony domowej. Ostatni aneks zestawia alfabetycznie nazwiska oficerów powiatowych wraz z dotyczącymi ich funkcjami. Taki zabieg ułatwia niewątpliwie korzystanie z informacji zawartych w książce, w szczególności badania biograficzne czy prosopograficznych.

Książkę Wojska powiatowe… należy polecić przede wszystkim z tego względu, że porusza i – co ważniejsze – w końcu wyczerpuje zagadnienie funkcjonowania tytułowych wojsk. Każdy, kto interesuje się wojskowością tego okresu, powinien zapoznać się z tą pozycją. Z pewnością stanie się ona absolutnym „klasykiem”, który zagości w formie przypisów w dużej części prac poświęconych nowożytnej wojskowości Rzeczypospolitej.

Plus minus:
Na plus:
+ podjęcie ważnego i pomijanego tematu
+ wartość merytoryczna
+ jakość wydania
+ mimo naukowego charakteru  książkę czyta się bardzo przyjemnie
+ bardzo czytelne i przejrzyste tabelki w formie aneksów
Na minus:
- w zasadzie brak jakichkolwiek większych uchybień czy pomyłek

Tytuł: Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572 – 1717
Autor:  Dariusz Kupisz
Wydawca: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej
Data wydania: 2008
Okładka: twarda
Liczba stron: 468
ISBN: 978-83-227-2841-3
Format: 175x245mm
Cena: ok. 50 zł
Ocena recenzenta: 10/10