Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Gruzji w latach 2004-2008

Po rozpadzie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w grudniu 1991 r. powstało piętnaście niepodległych republik, w tym Republika Gruzji. W referendum, które zostało przeprowadzone 31 marca 1991 r., 98% Gruzinów opowiedziało się za suwerennością.

Gruzja ogłosiła niepodległość 9 kwietnia 1991 r.. Zamierzeniem władz gruzińskich było pełne uniezależnienie się od decyzji na Kremlu oraz zmiana kursu polityki na proeuropejski. Stało to w sprzeczności z dążeniami władz rosyjskich do zachowania tam wpływów. Władzom nowej republiki zaproponowano, aby Gruzja przystąpiła do Wspólnoty Niepodległych Państw, która miała zrzeszać wszystkie nowopowstałe państwa. Intencją władz rosyjskich było zachowanie i sprawowanie pełnej kontroli nad państwami tzw. bliskiej zagranicy.

3 grudnia 1993 r. Gruzja została oficjalnym członkiem WNP, a 3 lutego 1994 r. prezydent Gruzji i Federacji Rosyjskiej podpisali w Tbilisi traktat o przyjaźni, współpracy i dobrosąsiedzkich stosunkach1. Podpisanie traktatu umożliwiło powrót rosyjskich baz wojskowych na terytorium Gruzji, a zatem pierwotny plan utrzymania kontroli nad tym obszarem powiódł się w pełni. O wpływy na Kaukazie Południowym starały się również Stany Zjednoczone z racji dywersyfikacji dostaw surowców energetycznych oraz możliwości kontroli nad korytarzami przesyłania surowców, jednak dostęp władz rosyjskich do tych terenów był łatwiejszy. Wpływy nie ograniczyły się tylko do płaszczyzny politycznej, ekonomicznej (gospodarczej) i społeczno-kulturowej. W poniższych podrozdziałach przedstawiono politykę Federacji Rosyjskiej w wobec Gruzji w latach 2004-2008 w odniesieniu do tych trzech płaszczyzn.

Płaszczyzna polityczna

„Rewolucja róż”, która miała miejsce w listopadzie 2003 r., otworzyła nowy rozdział w polityce Gruzji m.in. poprzez wprowadzenie szeregu zmian w zakresie symboliki narodowej i państwowej2. Wydarzenie to stało się pierwszą udaną próbą przejęcia tam władzy przez demokratyczną opozycję, co stało się motorem napędowym dalszych przemian politycznych na obszarze postradzieckim3. Odsunięto od władzy Eduarda Szewardnadze, a nowym prezydentem został Michaił Saakaszwili. Po objęciu przez niego urzędu, polityka Gruzji obrała kierunek prozachodni. Saakaszwili dążył do poprawy stosunków europejskich oraz stosunków pomiędzy zbuntowanymi republikami - Abchazji i Osetii, znajdującymi się na terenie Gruzji, a dążącymi do autonomii. Dążył również do poprawy stosunków z Federacją Rosyjską, która nie akceptowała chęci zmiany statusu wymienionych republik na niezależne. Natomiast cel polityki zagranicznej władz rosyjskich pozostawał jeden: było nim zachowanie wpływów na wydarzenia polityczne w Gruzji.

Wiosną 2004 r. prezydent Saakaszwili złożył wizytę prezydentowi Władimirowi Putinowi w Moskwie. Na spotkaniu uzgodniono ustanowienie wspólnych patroli w regionach granicznych oraz wznowienie procesu pokojowego w Abchazji4). Wydawało się, że istnieje możliwość podpisania porozumienia ramowego o stosunkach bilateralnych. Jednak napięcia i niepokoje zbuntowanych republik oraz liczne oskarżenia skierowane w stronę prezydenta Gruzji przez władze rosyjskie zatrzymały ten proces. Władze rosyjskie zdały sobie sprawę, z tego, iż zmiana rządu w Gruzji oraz objęcie najważniejszego urzędu w państwie przez Saakaszwilego stanowi poważne zagrożenie. Prozachodni kierunek w polityce oraz deklaracje ze strony gruzińskiego rządu dla pełnej integracji z Unią Europejską NATO stanowią poważne zagrożenie dla kontroli regionu i konieczna jest natychmiastowa interwencja.

Polityka Rosji skierowała wówczas swoje ostrze przeciwko działalności Saakaszwilego. Po kilku miesiącach prezydentury zarzucono mu, iż polityka, którą prowadzi jest autorytarna, a życie materialne obywateli ulega pogorszeniu. Natomiast podstawowym celem działań publicznych Saakaszwilego była chęć zjednoczenia ziem gruzińskich oraz uregulowania ich statusu. Media rosyjskie przedstawiały prezydenta Gruzji oraz Gruzję, jako wroga politycznego. Dążono do skompromitowania Saakaszwilego oraz jego zwolenników na arenie międzynarodowej.

W lutym 2005 r. miała miejsce w Gruzji kolejna wizyta szefa dyplomacji Federacji Rosyjskiej Siergieja Ławrowa. Zakończyła się ona skandalem, gdyż Ławrow odmówił złożenia wieńca pod pomnikiem gruzińskich żołnierzy, poległych w wojnie w Abchazji5. 10 marca 2005 r. parlament Gruzji uchwalił rezolucję, która miała wpłynąć na delegalizacją rosyjskich baz na terytorium gruzińskim od stycznia 2006 r., jeśli nie doszłoby do podpisania wcześniejszego porozumienia6. Moskwa zgodziła się na podpisanie porozumienia, przewidującego zamknięcie bazy Akhalkalaki do 1 października 2007 r. oraz zamknięcie bazy w Batumi do końca 2008 r. W lipcu 2005 r. władze gruzińskie oskarżyły Rosjan o zorganizowanie krwawego zamachu w Gori, w którym zginęło trzech policjantów. Pokojowe siły rosyjskie, które stacjonowały w Abchazji oraz w Osetii Południowej zostały oskarżone przez rząd Gruziński o sprzyjanie separatystom. W stronę ośrodka decyzyjnego na Kremlu padło oskarżenie o realizowanie polityki sztucznego utrzymywania tzw. zamrożonych konfliktów.

Z kolei 11 października 2005 r. parlament Gruzji uchwalił rezolucję, w której nakazywano rosyjskim siłom pokojowym znajdującym się w zbuntowanych republikach podjęcie walki o utworzenie pokoju oraz utworzenie dogodnych warunków w celu powrotu uchodźców. W przypadku wydania decyzji odmownej, Gruzja nie zgodziłaby się na stacjonowanie rosyjskich sił pokojowych oraz wprowadzenie sił międzynarodowych7. Ośrodek decyzyjny w Moskwie uznał rezolucję za prowokację oraz akt utrudniający rozwiązanie kwestii spornych Abchazji oraz w Osetii Południowej8. Pod koniec stycznia 2006 r. prezydent Rosji Władimir Putin stwierdził, że Abchazji i Osetii Południowej należy się przyznanie niepodległości. Decyzję motywował przykładem uzyskania niepodległości przez Kosowo. Gruzja uchwaliła wówczas rezolucję, która pozwoliła na wycofanie rosyjskich wojsk pokojowych z Osetii Południowej.

We wrześniu 2006 r. zatrzymano w Gruzji separatystów współpracujących z Rosją pod zarzutem przygotowania zamachu stanu, co wpłynęło na pogorszenie relacji na linii Moskwa – Tbilisi. Rosja odwołała wówczas ambasadora z Tbilisi i wycofała personel dyplomatyczny. Zerwano komunikację lądową, morską i powietrzną z Gruzją oraz wstrzymano wydawanie wiz. Z terytorium Federacji Rosyjskiej zostało deportowanych kilka tysięcy Gruzinów nieposiadających ważnych paszportów. Zamknięto gruzińskie sklepy i restauracje, a w szkołach wprowadzono identyfikację gruzińskich dzieci.

31 marca 2006 r. w Soczi podpisano porozumienie pomiędzy Gruzją a Rosją w zakresie baz wojskowych. 27 czerwca 2007 r. odbyło się uroczyste przekazanie bazy Akhalalaki, natomiast w listopadzie tego roku - przekazanie bazy w Batumi9. Z dniem przekazania baz, wojska rosyjskie opuściły terytorium Gruzji. Wydawało się, że polityka władz rosyjskich osiągnęła w tym momencie swoje cele, jednak wypowiedź rosyjskiego ambasadora Kowalenki w 2007 roku, który w wywiadzie dla telewizji Imedi stwierdził, iż „Gruzja się kurczy i w końcu zniknie”10, wpłynęła na ponowne rozjątrzenie sytuacji.

Na spotkaniu Zgromadzenia Ogólnego ONZ przedstawiciel Rosji we wrześniu 2007 r., sprawujący rotacyjne przewodnictwo w najwyższym organie ONZ Witalij Czurkin, oskarżył Tbilisi o atak na „centrum treningu antyterrorystycznego”. Celem wystąpienia było uzyskanie rezolucji potępiającej Gruzję przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Jednak inicjatywa została zablokowana przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. Ukazało to ograniczoną zdolność władz rosyjskich do zmobilizowania społeczności międzynarodowej przeciwko Gruzji. Dopiero wizyta Siergieja Ławrowa w Gruzji przyniosła zmianę kursu polityki władz rosyjskich. Rosja wznowiła bezpośrednie połączenia lotnicze pomiędzy oboma stolicami, a po uzyskaniu niepodległości przez Kosowo zaczęła zmieniać politykę względem Abchazji i Osetii Południowej. Usunięto ograniczenia handlowe i finansowe wobec Abchazji, a w kwietniu 2008 r. Władimir Putin zapowiedział zwiększenie wsparcia dla tych obszarów.

Na początku 2008 r. istniała realna perspektywa zaproszenia dwóch byłych republik ZSRR Gruzji oraz Ukrainy do członkostwa w NATO. W marcu 2008 roku ambasador Rosji przy NATO Dmitrij Rogozin oświadczył agencji Reuters, że potencjalne członkostwo w NATO zapoczątkuje secesję Abchazji i Osetii Południowej11). Władze rosyjskie stawiały sobie za cel stworzenie podstaw prawnych z

Abchazją i Osetią Południową. Do poważnych napięć między Federacją Rosyjską a Gruzją dochodziło już w 2008 r. Po szczycie NATO w Bukareszcie w kwietniu 2008 roku, Rosja dawała ostrzeżenia Gruzji, po tym jak zapewniono, że Gruzja i Ukraina staną się członkami NATO12). Potencjalne członkostwo Gruzji i Ukrainy w NATO byłoby poważnym zagrożeniem dla zapewnienia bezpieczeństwa europejskiego – stwierdził w wywiadzie Dmitrij Miedwiediew13.W kwietniu 2008 r. Federacja Rosyjska oświadczyła, że gotowa jest użyć wszelkich instrumentów militarnych w celu ochrony obywateli zamieszkujących tamtejsze terytoria. Instrumentem nacisku miała być tzw. polityka paszportyzacji, a w szczególności brak możliwości uzyskania przez Gruzinów paszportów rosyjskich. Rosja, zabezpieczając swoje interesy i wpływy na tym terytorium, oskarżyła rząd Gruziński o przygotowanie napaści zbrojnej, przez co zwiększono liczbę rosyjskich wojsk pokojowych. Poprzez pełne wsparcie oraz pomoc Abchazji i Osetii Południowej Rosja uzyskuję dodatkowe płaszczyzny nacisku na Saakaszwilego14.

Działania Rosji stały się wprost proporcjonalne do działań podjętych przez Gruzję15. Rosja, pod pretekstem naprawy linii kolejowych, wysłała 400 nieuzbrojonych żołnierzy. Następnie Siergiej Ławrow dążył do przekonania Gruzji do podpisania umowy, która byłaby gwarancją stabilności i bezpieczeństwa na tych terenach. Finał zatargów pomiędzy Rosją a Gruzją miał miejsce 7 sierpnia 2008 roku wraz z wybuchem wojny w Abchazji i Osetii Południowej16. Rosja, posiadając większy potencjał militarny, łatwo i skutecznie uporała się z wojskami gruzińskimi. W wyniku działań mediacyjnych prezydenta Francji Nikolasa Sarkozy’ego wojna trwała zaledwie kilka dni. Porozumienie zostało podpisane, a Rosja ogłosiła całkowite wycofanie wojsk rosyjskich z terenów spornych oraz wprowadzenie do tzw. stref buforowych na terytorium Gruzji 200-osobowego zespołu europejskich obserwatorów17). 26 sierpnia 2008 r. prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew podpisał dekrety o pełnym uznaniu niepodległości Abchazji i Osetii Południowej18. Po uznaniu niepodległości republiki pozostały jednak uzależnione od Rosji, szczególnie pod względem ekonomicznym i energetycznym. Spowodowało to zerwanie przez Gruzję relacji z Rosją. Rząd gruziński podjął decyzję o wyjściu Gruzji ze struktur Wspólnoty Niepodległych Państw, ponieważ nieoderwanie się oraz nieodcięcie się od działań ośrodka decyzyjnego na Kremlu spowodowałoby dalsze naciski polityczne.

Obecnie Rosja również stosuje określone instrumenty nacisku na władze gruzińskie.
Jak podaje Robert Potocki obecnie Rosja stosuje instrumenty takie jak:19

a) „czarna propaganda”
b) użycie siły
c) uznanie Abchazji i ROP ( Rosja, jako z pierwszych państw uznała obie autonomiczne republiki)
d) garnizony wojskowe w parapaństwach
e) blokada ekonomiczna
f) status imigrantów w Rosji
g) polityka wizowa

Płaszczyzna ekonomiczna

Rosja pozostaje najważniejszym partnerem gospodarczym Gruzji20. Wymiana handlowa pomiędzy tymi dwoma państwami wynosi średnio rocznie 505 mln dolarów, z tego 351 milionów przypada na eksport Rosji21. Poniższa tabela ukazuje eksport i import Gruzji w 2008 roku w kontekście relacji ekonomicznej z Rosją.

Tabela 1. Eksport i import Gruzji w 2008 r.

Źródło: A. Moraczewska, Etiologia nieskutecznej integracji gospodarczej…, [w:] T. Kapuśniak (red.), Wspólnota Niepodległych Państw…, s. 30.

W obliczu zaistniałej sytuacji płaszczyzna ekonomiczna stała się dla Rosji polem, na którym mogła z powodzeniem rozciągnąć swoją kontrolę. Rosja stosowała instrumenty ekonomiczne takie jak szantaże i naciski ekonomiczne w postaci np. odcięcia dostaw energetycznych czy też sankcje ekonomiczne. W grudniu 2005 r. zastosowano sankcje ekonomiczne, które dotyczyły podwyższenia ceny gazu ziemnego22 - w granicach do 110 dolarów za tysiąc metrów sześciennych23. Gruzja skierowała ku Rosji oskarżenia o dywersję, o próbę ukarania Gruzji za prowadzenie polityki proeuropejskiej oraz polityki energetycznej, która miała na celu uzależnienie się Gruzji od dostaw surowców energetycznych od Rosji. Gruzja nie posiada na swoim terytorium znacznych surowców energetycznych24, od 2005 r. Gruzja mogła jednak jeszcze korzystać z rurociągu Baku-Tbilisi-Ceyhan oraz gazociągu Baku-Tbilisi-Erzerum, które omijały terytorium Rosji25, co w jakiejś mierze zaspokoiło wówczas potrzeby energetyczne państwa.

Drugim posunięciem Rosji wobec Gruzji w tym czasie było wstrzymanie importu mięsa i produktów rolnych pochodzących z Gruzji oraz nałożenie embargo na gruzińskie wino, wodę mineralną oraz na niektóre warzywa, motywując to względami sanitarnymi oraz licznymi nieprawidłowościami związanymi z fałszerstwami certyfikatów jakości z początkiem 2006 r.26. Wino i woda zawierały rzekomo związki szkodliwe dla życia ludzkiego, które mogły powodować negatywne skutki. W wyniku embarga eksport gruzińskiego wina drastycznie zmalał27.

W styczniu 2006 r. doszło do całkowitego odcięcia dostaw rosyjskiego gazu ziemnego na terytorium Gruzji. Pod koniec 2006 r. działania podejmowane przez Rosję spowodowały załamanie się wymiany handlowej pomiędzy Gruzją a Rosją. Nie było możliwości, aby wymiana ta mogła się polepszyć. Kilkudniowy konflikt w sierpniu 2008 r. spowodował całkowite zawieszenie stosunków na płaszczyźnie ekonomicznej. Po zwycięstwie Federacja Rosyjska dążyła do pełnego kontrolowania niepodległych republik, zaś Gruzja odcięła się od Rosji, zrywając stosunki gospodarcze28.

Obecnie polityka handlowa Rosji w stosunku do Gruzji nadal pozostaje bardziej restrykcyjna w porównaniu z innymi państwami29. Rosja stosuje wobec Gruzji najwyższe stawki celne, aby nawiązać ściślejszą współpracę w ramach wymiany handlowej, w szczególności uczestnictwie w strefie wolnego handlu, unii celnej, a także wspólnego rynku. Nieskuteczność w tej dziedzinie powoduje, iż Gruzja próbuje nawiązywać porozumienia z państwami regionu lub wychodzącymi poza jej obszar30. Gruzja należy do organizacji GUAM, funkcjonującej na obszarze postradzieckim, która jest powiązana ze strefą wolnego handlu. Gruzja należy również do Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego31. Jednym z zagrożeń dla rosyjskich władz jest obszar zabezpieczenia strefy wpływów oraz bezpośredniej wymiany handlowej na linii Moskwa-Tbilisi. Rosja stara się, zatem wywrzeć jak największy wpływ na kształt oraz zakres funkcjonowania polityki gospodarczej Gruzji.

Płaszczyzna społeczno-kulturowa

Na płaszczyźnie społeczno-kulturowej Gruzja pozostaje zbliżona do Rosji. Historia ukazuje wspólne losy obu państw na przestrzeni dziejów. Po upadku Związku Radzieckiego ujawnił się problem istnienia mniejszości narodowych. Największą spośród mniejszości narodowych powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego pozostaje mniejszość rosyjska na obszarach byłych republik radzieckich, a w tym Gruzji. Z upływem lat obywatele Rosji mieszkający i żyjący poza terytorium Federacji Rosyjskiej stanęli przed wyborem powrotu do ojczyzny32. W pierwszej połowie obecnej dekady liczba obywateli Rosji w krajach byłych republik spadła o jedną trzecią33, przy czym największy spadek zarejestrowany był w Gruzji. Z kwestią mniejszości zwiąże się polityka tzw. paszportyzacji, która zapewnia obywatelom Gruzji wjazd w sposób legalny na terytorium Federacji Rosyjskiej. Bieda oraz niekorzystne warunki bytowe Gruzji skłaniają miejscową ludność do przyjęcia paszportu Federacji Rosyjskiej i wyjazdu. W tabelach poniżej przedstawiono mniejszość rosyjską na terytorium Gruzji oraz Ormian w republikach związkowych według spisu powszechnego z 1989 r.

Tabela 2. Mniejszość rosyjska na terytorium Gruzji (w tys.)

Źródło: T. Szyszlak, System ochrony mniejszości narodowych…, [w:] T. Kapuśniak (red.), Wspólnota Niepodległych Państw…, s. 174.

Tabela 3. Naród Ormian w republikach związkowych według spisu powszechnego z 1989 r.

Źródło: Ibidem, s.173

Istotną kwestią pozostaje używanie oraz popularność języka rosyjskiego na terenach Gruzji. Język rosyjski jest drugim językiem po gruzińskim, którym posługują się obywatele Gruzji. Sprzyja temu fakt, iż obywatele Rosji mieszający w Gruzji posługują się rodowitym językiem, przez co język rosyjski jest bardziej popularny wśród rodowitych Gruzinów. Używanie języka rosyjskiego w życiu politycznym w Gruzji stało się dla Rosji instrumentem władzy. Język rosyjski jest używany nie tylko na scenie politycznej, ale również w codziennych środkach przekazu: prasie, telewizji oraz w Internecie. Powoduje to szerzenie się coraz większej i szerszej propagandy rosyjskiej wobec władz gruzińskich. Wpływ Rosji na obywateli Gruzji zaznacza się również w kwestiach religijnych. W Gruzji dominuje prawosławie 84%. Inne wyznania stanowią mniejszość: muzułmanie 10%, ormianie 4%, katolicy ok. 1% oraz inne religie 1%34). Władze rosyjskie wykorzystują również religię, jako narzędzie wpływu w sferze obyczajowej i społecznej.

Bibliografia:

1. Cierpiński Z., Przebieg konfliktu zbrojnego w Abchazji, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk ( red.), [w:] Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008.
2. Curanović A., Kardaś Sz., Alf R., Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej w okresie prezydentury Władimira Putina. Próba bilansu, Warszawa 2008.
3. Grodzki R., Wojna gruzińsko-rosyjska 2008. Przyczyny- przebieg, skutki, Zakrzewo 2009.
4. Konończuk W., Gruzja Jukosem polityki zagranicznej Rosji? [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, Kraków 2006.
5. Kosienkowski M., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec statusu Abchazji i Osetii Południowej, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008.
6. Materski W., Gruzja, Warszawa 2000.
7. Potocki R., Wojna gruzińsko- rosyjska w sierpniu 2008 roku, jako problem badawczy [w:] T. Kapuśniak (red.), Federacja Rosyjska…
8. Szyszlak T., System ochrony mniejszości narodowych w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] T. Kapuśniak (red.), Federacja Rosyjska…
9. A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP, Toruń 2006.
10. Włodkowska A., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] S. Bieleń, M. Raś (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Warszawa 2008.
11. Zadura D., Polityka symboliczna w Gruzji wobec działań politycznych po „rewolucji róż”, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008.
12. Portal stosunki międzynarodowe: www.stosunkimiedzynarodowe.info
13. Central Intelligence Agency: www.cia.gov

1. R. Grodzki, Wojna gruzińsko-rosyjska 2008. Przyczyny- przebieg, skutki, Zakrzewo 2009, s. 61. [↩]
2. D. Zadura, Polityka symboliczna w Gruzji wobec działań politycznych po „rewolucji róż”, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk (red.), Region Kaukazu…, s. 97. [↩]
3. A. Curanović, Sz. Kardaś, R. Alf, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej w okresie prezydentury Władimira Putina. Próba bilansu, Warszawa 2008, s. 62. [↩]
4. Stosunki dwustronne Rosja - Gruzja , Portal stosunki międzynarodowe, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Rosja,stosunki_dwustronne,Gruzja (20.03.2012 r. [↩]
5. R. Grodzki, Wojna gruzińsko- rosyjska…, s. 65. [↩]
6. Ibidem. [↩]
7. Ibidem, s.66. [↩]
8. Więcej na ten temat: W. Materski, Gruzja, Warszawa 2000, s. 256. [↩]
9. A. Włodkowska, Polityka Federacji…, s.242. [↩]
10. R. Grodzki, Wojna…, s.68. [↩]
11. Stosunki dwustronne Rosja - Gruzja, Portal stosunki międzynarodowe, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Rosja,stosunki_dwustronne,Gruzja (20.04.2012 r. [↩]
12. Wywiad Dmitrija Miedwiediewa dla radio Free Europe Radio Liberty, http://www.rferl.org/content/article/1051045.html (15.03.2012r. [↩]
13. Ibidem. [↩]
14. W. Konończuk, Gruzja Jukosem polityki zagranicznej Rosji? [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), Polityka…, s.86. [↩]
15. Ibidem. [↩]
16. Więcej zob. Z. Cierpiński, Przebieg konfliktu zbrojnego w Abchazji, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk ( red.), [w:] Region…, s.185-208. [↩]
17. Stosunki dwustronne Rosja- Gruzja, Portal stosunki międzynarodowe, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Rosja,stosunki_dwustronne,Gruzja (30.04.2012 [↩]
18. Więcej zob. M. Kosienkowski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec statusu Abchazji i Osetii Południowej, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk (red.), Region Kaukazu…, s. 209-218. [↩]
19. R. Potocki, Wojna gruzińsko- rosyjska w sierpniu 2008 roku, jako problem badawczy [w:] T. Kapuśniak (red.), Federacja Rosyjska…, s.207. [↩]
20. W. Konończuk, Gruzja Jukosem polityki zagranicznej Rosji? Stosunki rosyjsko-gruzińskie, [w;] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), Polityka Federacji…, s.86. [↩]
21. Ibidem. [↩]
22. Ibidem, s. 87. [↩]
23. Ibidem. [↩]
24. A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] S. Bieleń, M. Raś (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Warszawa 2008, s. 142. [↩]
25. Ibidem. [↩]
26. Ibidem. [↩]
27. Ibidem, s. 88. [↩]
28. Ibidem, s. 89. [↩]
29. Ibidem, s. 31. [↩]
30. Ibidem, s. 32. [↩]
31. Ibidem. [↩]
32. T. Szyszlak, System ochrony mniejszości narodowych w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] T. Kapuśniak (red.), Federacja Rosyjska…, s. 174. [↩]
33. Ibidem, s. 175. [↩]
34. Central Intelligence Agency, www.cia.gov, http://www.cia.gov/libery/publications/the-world-factbook/geos/gg.html (16.05.2012 [↩]