„Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977-1989” - P. Sowiński - recenzja

Jeszcze przed wybuchem wojny młody historyk literatury polskiej, Tadeusz Wiwatowski, napisał: „Dzieło [literackie] jest zjawiskiem społecznym. […] dzieło interesujące czytelników, tym samym w jakiś sposób ich dotyczy, a ponieważ dotyczy cząstek realnego życia, więc pozostaje w związku z życiem, ulegając jego wpływowi i – nawzajem – wywierając wpływ na nie. Wystarczy wskazać na fakty z dziejów naszej literatury, na te mianowicie okresy, kiedy miała ona rząd dusz, żeby w sposób jaskrawy dowieść, że literatura wywiera wpływ na życie.” Czytając pracę Pawła Sowińskiego Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977-1989 nietrudno odnieść wrażenie, że w PRL-u wpływ książek na życie był gigantyczny. I to pod każdym względem.

O czym w zasadzie jest to dzieło? Sam tytuł jest podwójnie mylący. Nie jest bowiem obiektem głównego zainteresowania Autora książka jako taka (choć znajdziemy informacje dt. czysto technicznych stron zagadnienia). Tym, co stanowi najważniejszy element wywodu, są właśnie uczestnicy drugiego obiegu. Od pisarzy, przez drukarzy i kolporterów, na czytelnikach kończąc. Druga rzecz – Paweł Sowiński we wstępie zaznacza, że stając przed wyborem „prasa czy książka”, zdecydował się na to drugie. Jednak nadmienia także, iż nie można było całkowicie rozdzielić tych dwóch zagadnień. W końcu ci sami ludzie, którzy drukowali książki, przygotowywali również prasę. W tej sytuacji siłą rzeczy nie dało się całkowicie ograniczyć tylko do jednego zagadnienia.

Gdyby szukać terminu najlepiej oddającego charakter publikacji można by powiedzieć, iż jest to esej historyczny prezentujący socjologiczno-psychologiczny portret ludzi (nie konkretnych osób!) związanych z drugim obiegiem. Autor świadomie odszedł od ujęcia chronologicznego. Ma to swoje tak plusy, jak i minusy. Niewątpliwie czyni to narrację niezwykle płynną. Sprawia, że książkę czyta się bardzo przyjemnie (czego zasługą jest również język Autora). Umożliwia swobodne przechodzenie między zagadnieniami (co dla Pawła Sowińskiego było o tyle łatwe, że od strony źródeł przygotował się nadzwyczaj solidnie). W zasadzie nawet nie czytając pracy od początku do końca nie traci się za dużo, albowiem każdy kolejny rozdział jest zamkniętą całością. Z drugiej strony może to być swego rodzaju pułapką. Łatwo bowiem zgubić się w tej opowieści. Wymaga to od czytelnika zwiększonej uwagi. Autor jednak wychodzi z tej sytuacji obronną ręką tłumacząc, iż „choć wywody mogą wydać się zbyt abstrakcyjne”, to jednak „osadzenie ich w dającej się mierzyć rzeczywistości nie jest łatwe”. I nawet jeśli ktoś nie zgodziłby się z Pawłem Sowińskim w tej kwestii, to trudno uznać, że forma narracji, jaką wybrał, jest zła. Wręcz przeciwnie – jest znakomita.

Socjologiczno-psychologiczny portret... pojęcie pojemne, ale pozwalające ująć zdecydowaną większość zagadnień, jakim Autor poświęcił główną część pracy. Jednym z ciekawszych problemów opisanych w publikacji jest ukazanie świata ludzi związanych z drugim obiegiem na przykładzie motywacji, jakimi kierowali się wstępując do tego środowiska. Mamy więc tych, którzy działając w drugim obiegu wyrażali swój sprzeciw wobec władzy, ale także ludzi, którzy działali przynajmniej częściowo dla pieniędzy. Inni z kolei szukając drogi „walki z systemem” nie chcieli uciekać się do rozwiązań siłowych. W książkach, czy ogólniej w słowie, widzieli swój oręż. Wychodząc poza ramy PRL-u jest to ciekawy przyczynek do dyskusji nad tym, co w przeciągu całych dziejów przyciągało ludzi do konspiracji, czemu tworzyli podziemną kulturę. Odpowiedź – nawet w kontekście Polski okupowanej 1939-1945 – nie jest jednoznaczna i oczywista.

Jak zauważa Paweł Sowiński drugi obieg 1977-1989 swoje tradycje wywodził on m.in. z lat drugiej wojny światowej. Jednak nie był zorganizowany tak dobrze jak jego okupacyjny poprzednik. To stwierdzenie skłania do podjęcia rozmowy na temat całości konspiracji PRL-u. Z jakich doświadczeń czerpał, czym się kierował, na jakich zasadach działał. A przecież nie jest to zagadnienie łatwe do opisania. W wydanej przez IPN w 2011 r. publikacji poświęconej historii NZS UW w latach 1982-1990 mamy do czynienia zarówno z relacją Joanny Kluzik-Rostkowskiej stwierdzającej, że to „naprawdę były tajne struktury”, jak i z opisem Andrzeja Szozdy – całkowicie odmiennym. Wspomina on bowiem, iż uczestnicy tej tajnej konspiracji nie potrafili spamiętać własnych pseudonimów. Jak było naprawdę? Książka Pawła Sowińskiego nie odpowiada na to pytanie, ale pomaga lepiej zrozumieć problem.

W zasadzie jedynym, co łączyło wszystkie wydawnictwa podziemne w PRL-u (poza samą ideą i czytelnikami), był kolportaż – „krwiobieg„ podziemia. Między innymi na jego przykładzie Paweł Sowiński pokazuje, jak bardzo ”zatopiony” w społeczeństwie był ten drugi obieg. Jak wiele zależało od ludzi pozornie niezwiązanych w jakiś konkretny sposób z tym środowiskiem.

Gdyby szukać na mapie rejonu Polski, do którego najczęściej w swojej opowieści powraca Paweł Sowiński, niewątpliwie byłaby to Warszawa. To tutaj znajdowało się najwięcej wydawnictw bezdebitowych. To tutaj w drugim obiegu działało najwięcej ludzi, i w końcu tutaj wydano najwięcej książek (3321, drugi Kraków „zaledwie” 833). W ten sposób Autor prezentuje kolejne ważne zagadnienie – obraz społeczeństwa w wielkim mieście.

Takich tematów psychologiczno-społecznych można by znaleźć więcej. Każdy z nich, oprócz niezwykle obrazowego opisu uczestników drugiego obiegu, stanowiłby przyczynek do dyskusji szerszych. Czego jednak brakuje? Na pewno dalszych badań wymagać będzie sam drugi obieg jako taki. Poszczególne wydawnictwa, najważniejsze postaci (tutaj warto byłoby pochylić się jeszcze raz nad zbadaniem motywacji), wybrane regiony kraju, treść samych książek (co ludzie czytali, jak zmieniały się ich lektury wraz z rozwojem sytuacji w Polsce). Z innych wątków chociażby stosunek władzy do zakazanych książek, porównanie sytuacji w Polsce i innych krajach bloku, czy też w końcu rozwinięcie zagadnienia książki, która powiększała obszar wolności.

I tak jak książka Pawła Sowińskiego sama w sobie dostarcza mnóstwa fascynujących informacji i przemyśleń, tak stanowi również niezwykle cenną podstawę do dalszych badań wskazując obszary szczególnie istotne. Z tego powodu w zasadzie trudno wskazać konkretną grupę potencjalnych czytelników. Na pewno wszyscy zajmujący się PRL-em, historią społeczną, historią książki, ale także ci, którzy szukają zwyczajnie dobrze napisanej książki historycznej.

Plus minus:
Na plus:
+ tematyka dotąd nie poruszana przez badaczy
+ znakomity styl Autora
+ duża liczba ukazanych wątków i problemów
Na minus:
- dla osób słabo orientujących się w temacie narracja może być kłopotliwa

Tytuł: Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977-1989
Autor: Paweł Sowiński
Wydanie: 2011
Wydawca: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk
ISBN: 978-83-60560-78-3
Stron: 367
Oprawa: twarda
Cena: 36 zł
Ocena recenzenta: 9/10