„Historia otyłości od średniowiecza do XX wieku” - G. Vigarello - recenzja

Historia otyłości od średniowiecza do XX wieku przenosi nas w świat jedzenia, ale i głodu. Porusza kwestie różnic społecznych, przemian gospodarczych, wyzysku i niesprawiedliwości, a także zmian mentalności. Przedstawia także problem chorób, kontrolowania sylwetki. Wszystko spaja tytułowa otyłość. Jak słusznie stwierdza autor we wstępie dzieła, historia otyłości to przede wszystkim historia piętnowania i przemian, jakim ono podlega, jego aspektów kulturowych, przedmiotu jego społecznego odrzucenia.

Książka Historia otyłości to historia szczególnych problemów, którym musi stawić czoło osoba otyła, narastających wraz z subtelnieniem norm i wzrostem wrażliwości na cierpienie psychiczne. To wreszcie historia ciała poddawanego modyfikacjom, chociaż wola człowieka nie zawsze jest w stanie je zmienić.

„Bardziej niż przedtem zażywał przyjemności, przed nikim nie czuł bojaźni, stał się tłusty i spasiony, i w kwiecie wieku własne zżarło go nieumiarkowanie, umarł nagle na apopleksję” - O śmierci Edwarda IV, Philippe de Commnyes, Memoires.

Najsłynniejszy europejski „historyk ciała” – Georges Vigarello – raczy nas swoim kolejnym dziełem. Na polskim rynku jego nowatorskie prace, np. Czystość i brud. Higiena ciała od średniowiecza do XX wieku Historia gwałtu, Historia zdrowia i urody, zostały bardzo dobrze przyjęte. Ten badacz i socjolog, dyrektor naukowy Wyższej Szkoły Nauk Społecznych w Paryżu, redagował i współtworzył też monumentalną Historię ciała. Nie sposób tu wymienić całego jego dorobku.

W Historii otyłości Vigarello stosuje podobne narzędzia i aparat, a nawet układ rozdziałów do tych znanych z poprzednich publikacji. Jest to oczywiste, trudno przecież zmienić swój wypracowany styl. Chciałbym jednak zacząć od zwrócenia uwagi na kwestie, które uznałem za lekko irytujące. Po pierwsze, jest to znany już czytelnikowi obszar badawczy – głównie Francja, sporadycznie pojawiają się nawiązania do Holandii, Anglii, czy innych krajów. Podobnie jak np. w Historii gwałtu niemal cała książka oparta została na źródłach oraz przykładach francuskich i terytorialnie dotyczy obszaru Francji (od ok. XII-XIII wieku do współczesności). Po drugie, bibliografię wyszukujemy w szalenie rozbudowanych (wiele osób to lubi) przypisach. Jest to męczące, ale – per aspera ad astra.

Zalet dzieła jest jednak znacznie więcej. Georges Vigarello w swojej drobiazgowej pracy ukazał w nowatorski sposób ewolucję stosunku do otyłości: od postrzegania obfitego ciała jako symbolu siły i władzy, po dzisiejszą stygmatyzację tuszy uznawanej za objaw defektu psychicznego. Nie dość tego. Dołożył starań, by ukazać warunki wpływające na tę przemianę: zmiany mentalności, przemiany średniowieczne i nowożytne, rewolucję francuską i demokratyzację społeczeństwa.

Autor przechodzi w opowieści o nieumiarkowaniu w jedzeniu i piciu przez kolejne stulecia. Robi to dość szczegółowo, z licznymi przykładami, korzystając ze źródeł historycznych (kronik, listów, wspomnień). Dzieli pracę na pięć części, te z kolei na rozdziały. I tak: pierwszy – Średniowieczny żarłok – omawia średniowieczny „prestiż otyłości”, dalej jego konsekwencje – tłuszcz, płyny i gazy (ostrzeżenie dla wrażliwszych estetów), jak również modele grzechu – otyłość klas społecznych, zapatrywanie duchownych, lekarzy i dworzan na kwestie tycia i obżarstwa.

Drugi rozdział – Nowożytny grubianin – przenosi nas do kolejnej epoki. Odpowiada na pytania: jakie znaczenie miała otyłość w feudalnym społeczeństwie? Dlaczego chudość była źle widziana? Autor nie omija kwestii wpływu otyłości na ciało: chorób (puchlina wodna, podagra), strachu przed apopleksją. Aż w końcu następuje przełom, rozpoczynają się próby utrzymania ciała w ryzach, „nowożytne” diety i wyrzeczenia, osuszenia, sposoby z octem i kredą, w końcu pasy, sznurowania i gorsety.

Część trzecia: Od ociężałości do niemocy. Oświecenie i wrażliwość – kontynuuje próby klasyfikowania otyłości i sposobów jej przeciwdziałania. Wiek oświecenia przynosi kolejne rewolucje, także chemiczne, niekoniecznie dobrze wpływające na pacjenta.

Brzuch mieszczański to obiekt badawczy, któremu poświęcono czwarty rozdział. Mania liczb, związków między wzrostem a wagą, XIX wieczne dylematy, wodnistość i otłuszczenie, a nade wszystko tłuszcz i „nieubłagana choroba”, w końcu nieszczęśliwe diety – to główne punkty tej części dzieła.

Część piąta – W stronę „męczeństwa” – zmierza w stronę współczesności. W tej epoce następuje triumf estetyki, rewolucja szczupłego, ale także związane z nim „męczeństwo”. Książkę podsumowuje spojrzenie na stopień otyłości w dzisiejszej Francji oraz współczesne debaty.

Opowieść, którą przekazuje nam Vigarello jest historią krytyki grubasów, ale też historią intymności. Napiętnowanie zmienia swój charakter w czasie: krytyka średniowiecznego żarłoka różni się od krytyki nowożytnego grubianina, a jeszcze wyraźniej od krytyki współczesnych ludzi otyłych (często uznawanych za „niezdolnych” schudnąć). Autor ukazuje walkę z otyłością, m.in. na tle religii (walka z grzechem), konfliktów społecznych (bogaty wyzyskiwacz i spekulant z pokaźnym brzuszkiem). Nie należy zapominać, że jest to także historia cierpienia ludzi otyłych, skazanych na ostracyzm towarzyski, na choroby i ułomności, niemoc i samotność na przestrzeni wieków.

Plus minus:
Na plus:
+ pionierska, fascynująca praca
+ ogrom materiału źródłowego (głównie francuskiego)
+ gruntowność i szczegółowość badań
+ bardzo wysoka wartość naukowa
+ aparat naukowy, rozbudowane przypisy pod tekstem
+ „nieporuszony” frapujący temat
+ ciekawa narracja i specyficzny styl autora
+ historia życia codziennego
+ doskonała praca tłumaczki Anny Leyk
+ przystępne wydanie
+ profesjonalny skład i łamanie
Na minus:
– brak bibliografii
– obszar badawczy i źródła historyczne ograniczają się do Francji
– „gąszcz” przypisów (co, dla niektórych, może być plusem)
– nieco ogólnikowy tytuł

Tytuł: Historia otyłości
Autor: Georges Vigarello
Przekład: Anna Leyk
Wydanie: 2012
Wydawca: Aletheia
ISBN: 978-83-61182-95-5
Stron: 320
Oprawa: miękka
Cena: ok. 43-52 zł
Ocena recenzenta: 9/10