Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Azerbejdżanu w latach 2004-2008

Azerbejdżan położony jest na zachodnim brzegu Morza Kaspijskiego, na pograniczu Kaukazu i Azji Centralnej1). Powierzchnia Azerbejdżanu wynosi 86,6 tys. km², włącznie z autonomiczną republiką Nachiczewan2. Według prawa międzynarodowego do Azerbejdżanu należy również Górski Karabach3 (Nagorny Karabach4), który po konflikcie z Armenią jest terytorium całkowicie kontrolowanym przez Armenię oraz wspierające ją wojska rosyjskie. Na północy Azerbejdżan graniczy z Federacją Rosyjską, na zachodzie - z republiką Gruzji oraz Armenią, od strony południowej z Iranem i z Turcją.

Azerbejdżan / fot. Google Maps

Wraz z ogłoszeniem przez Azerbejdżan niepodległości 18 października 1991 r., rządy objął Ajaz Mutalibow. Wystąpienie Azerbejdżanu z Wspólnoty Niepodległych Państw miało wpływ na stosunki dyplomatyczne pomiędzy Federacją Rosyjską a Azerbejdżanem. Wpływy Rosji na terenie Azerbejdżanu ukazać można na trzech płaszczyznach: politycznej, ekonomicznej (gospodarczej) oraz społeczno-kulturowej.

Płaszczyzna polityczna

Polityka Azerbejdżanu jest polityką prozachodnią z jednoczesnym dążeniem do utrzymywania pozytywnych stosunków z Rosją. Zasadniczym celem Azerbejdżanu jest utrzymanie dobrych stosunków na poziomie bilateralnej ze Stanami Zjednoczonymi oraz rozwijanie swojej współpracy z Unią Europejską w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Azerbejdżan nie bierze pod uwagę wstąpienia do NATO.

Rosja postanowiła sobie za cel utrzymanie Azerbejdżanu w strefie wpływów oraz możliwość kontrolowania wydobycia oraz korytarzy przesyłu surowców energetycznych. Azerbejdżan podzielił się na dwie części: rosyjską oraz irańską. Przejawy działalności Moskwy w postaci stosowania mocnych instrumentów nacisku widoczne były pod koniec lat 90-tych XX wieku, (np. krwawe stłumienie manifestacji Ludowego Frontu Azerbejdżanu w Baku oraz udzielenie poparcia Armenii w konflikcie o Górny Karabach).

Władze Azerbejdżanu dążą do uwolnienia się od dominacji Rosji, do zbliżenia z Turcją (co pozwala na tworzenie częściowej przeciwwagi dla Rosji) oraz do zwiększenia współpracy z Iranem (kwestia mniejszości azerskiej na terytorium Iranu)5. Jednak wraz z zamachem stanu z 1993 r., kiedy to do władzy doszedł Hajdar Alijew, nastąpiło ponowne wprowadzenie Azerbejdżanu do Wspólnoty Niepodległych Państw6. Mimo członkostwa WNP Alijew nie zgodził się na stacjonowanie rosyjskich baz wojskowych na tym terenie, po tym jak Moskwa udzieliła pomocy wojskowej Armenii. W dziedzinie energetycznej zapewnił on transport azerskiej ropy rurociągiem Baku-Noworosyjsk7).

W latach od 2004 do 2008 władzę pełnił z kolei Ilham Alijew. Rosja popierała wówczas reżim oraz jego autorytarne metody rządzenia. Niektóre źródła donoszą o możliwości udzielenia pomocy Azerbejdżanowi przez rosyjskie służby specjalne celem pozbycia się wpływowych członków opozycji. Rosja pozostawała również bierna wobec łamania przez Azerbejdżan demokracji oraz praw człowieka.

Azerbejdżan ze względu na posiadane bogactwa naturalne pozostaje istotny dla otaczających go państw. O wpływy na Azerbejdżan rywalizują Iran8, Turcja oraz Rosja, państwa Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone, które dążą do umacniania współpracy na tym obszarze. Jednym z przejawów zmiany polityki wobec Zachodu jest otwarcie się na pozytywne stosunki z Gruzją oraz z Turcją9. Również Izrael jest stałym i mocnym partnerem dla Azerbejdżanu oraz potencjalnym odbiorcą kaspijskiej ropy naftowej.

A. Bryc wymienia czynniki warunkujące politykę Rosji w regionie czarno-kaspijskim10:
1) znaczenie geopolityczne- najważniejsze,
2) heterogeniczność regionu,
3) rosnące zaangażowanie państw trzecich i organizacji międzynarodowych,
4) ograniczenia możliwości oddziaływania międzynarodowego Rosji.

T. Świętochowski przedstawia cele rosyjskie wobec państw WNP, a szczególności wobec Azerbejdżanu11:
1) obecność polityczna i wojskowa,
2) wzmocniona kontrola nad wydobyciem oraz transportem ropy kaspijskiej,
3) osłabienie wpływów państw „trzecich” m.in. Stanów Zjednoczonych, państw Zachodu oraz mocarstwa regionalnego Turcji,
4) działania kierujące się na przeciwdziałaniu islamskiego fundamentalizmu,
5) ochronę praw mniejszości rosyjskiej,
6) zapobieganie szkodliwemu oddziaływaniu na północny Kaukaz.

Baku, stolica Azerbejdżanu / fot. Moonsun1981, CC-BY-SA-3.0

W latach 90-tych XX wieku polityka Federacji Rosyjskiej wobec Azerbejdżanu była zdecydowanie niekonsekwentna. Celem ustabilizowania sytuacji na Kaukazie Południowym, Rosja wyszła z inicjatywą porozumienia, które miało regulować stosunki pomiędzy zwaśnionymi stronami. W połowie maja 1994 r., pod wpływem Ośrodka decyzyjnego na Kremlu, doszło do zawarcia porozumienia w Biszkeku pomiędzy Azerbejdżanem, Górskim Karabachem a Armenią12. Po wygraniu wyborów i objęciu rządów przez Władimira Putina polityka Rosji uległa zmianie. Do realizacji poszczególnych celów zaczęto stosować środki negatywne. W 1999 r. wznowiono wojnę13, jak również nałożono obowiązek wizowy na obywateli Azerbejdżanu. Wizyta Putina w Baku w 2001 r. miała przynieść poprawę stosunków pomiędzy stronami. Putin zaznaczył, iż Azerbejdżan jest dla Rosji państwem ważnym strategicznie. Po deklaracji Kazachstanu odnośnie możliwości eksportu ropy przez rurociąg, Prezydent Rosji inaczej potraktował również kwestię budowy rurociągu Baku-Ceyhan.

Wizyta Aleksego II, prawosławnego patriarchy Moskwy w Azerbejdżanie, była jedną z inicjatywą mającą na celu poprawę stosunków dyplomatycznych pomiędzy dwoma państwami, jednak wywołała głównie nieufność14. Również Putin dążył do rozwiązania konfliktu o Górny Karabach poprzez utworzenie grupy do spraw dialogu - kaukaskiej czwórki, w której skład miał wchodzić Azerbejdżan, Gruzja, Armenia oraz Rosja. Inicjatywa zakończyła się niepowodzeniem.

Szczególny wpływ rosyjskich władz miał miejsce podczas wyborów prezydenckich w 2003 r. oraz wyborów parlamentarnych w listopadzie 2005 r. Przebieg wyborów miał niejasny charakter, jakąś rolę odegrały również w tym procesie rosyjskie służby specjalne. Naruszeniem ze strony Rosji był prawdopodobny udział FSB w aresztowaniach azerskiej opozycji oraz wizyta w Azerbejdżanie szefa Służby Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej Siergieja Liebiediewa15. Mimo nadużyć wybory zostały w pełni przyjęte.

Podstawowym zadaniem Putina w tym czasie było uregulowanie kwestii Morza Kaspijskiego, co nastąpiło dwa lata później16. Podczas jego wizyty w dniach 21-22 lutego 2006 r. podkreślono, że „stosunki Rosji i Azerbejdżanu mają postać strategicznego partnerstwa”17. Putin zagwarantował stronie azerskiej rozwiązanie problemu Górskiego Karabachu, jak również to, że Rosja będzie pełnić rolę stabilizatora na tym obszarze. Na przykładzie Gruzji stwierdził, iż pogorszenie stosunków dyplomatycznych pomiędzy Rosją grozi pogorszeniem stosunków z Azerbejdżanem w kwestiach ekonomicznych na tej samej zasadzie. Oprócz spraw politycznych, rozmawiano na tematy gospodarcze, w szczególności odnośnie wysokiego poziomu wymiany handlowej pomiędzy państwami18.

W zakresie przestrzeni powietrzno-kosmicznej w 2002 r. uregulowano status rosyjskiej stacji radiolokacyjnej, mieszczącej się na północ od Azerbejdżanu w miejscowości Gabala, za pomocą, której możliwa jest kontrola przestrzeni Oceanu Indyjskiego oraz Półwyspu Arabskiego. Zakres stacjonujących tam wojsk rosyjskich waha się w granicach około 2 tysięcy żołnierzy.

Płaszczyzna ekonomiczna

Azerbejdżan posiada znaczące złoża surowców mineralnych, głównie ropy naftowej i gazu ziemnego. Podstawą gwarancji bezpieczeństwa jest ropociąg oraz gazociąg, które wzmocniły pozycję państwa w tym rejonie19.

Polityka energetyczna Azerbejdżanu została sformułowana przez Ilhama Alijewa20. Alijew dążył do stworzenia Azerbejdżanu jako potęgi ekonomicznej, która pozwoliłaby temu państwu na odzyskanie strategicznego miejsca na arenie międzynarodowej, rozwiązanie i uregulowanie konfliktu karabaskiego oraz osłabienie wpływów Rosji na tym obszarze21. Sektor gazowy oraz naftowy pozostają istotnymi podstawami egzystencji gospodarczej kraju, a także istotnymi czynnikami w dziedzinie polityki wewnętrznej i zagranicznej Azerbejdżanu22.

Azerbejdżan jest drugim państwem w regionie Morza Kaspijskiego pod względem posiadania skumulowanych FDI23. Azerski wskaźnik jest w tym względzie lepszy od rosyjskiego. W kapitał azerskiej ropy inwestują państwa Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Turcja, Norwegia, a także Rosja. Kapitał rosyjski nie pozostaje tu bez znaczenia. Rosja, inwestując w azerską ropę, tworzy postawę mocarstwa energetycznego pokazując, że jest w stanie wpłynąć na każde państwo i na każdy sektor.

Mapa rurociagów gazowych i naftowych biegnących z Baku, na zielono ropociąg Baku-Tbilisi-Ceyhan / fot. Thomas Blomberg, CC-BY-SA-3.0

Azerbejdżan dąży do oduzależnienia od wpływów Rosji, współpracując z państwami Zachodu, starając się uzyskać inne źródła energii niż rosyjskie, tworzenie rurociągów i gazociągów omijających terytorium Federacji Rosyjskiej. Strategicznym rurociągiem jest ropociąg Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC)24, wybudowany w 2005 r. oraz gazociąg Baku- Tbilisi- Erzerum (BTE), funkcjonujący od 2006 r.25. Istotna pozostaje modernizacja ropociągu Baku-Supsa. Ihlama Alijew w dniu uruchomienia rurociągu BTC w 2005 r. powiedział: „ Nie wątpię, że rurociąg przyniesie korzyści zarówno dla Azerbejdżanu, jak i naszych sąsiadów. Po pierwsze pomoże w rozwiązaniu problemów gospodarczych i społecznych, […] również jego rola we wzmocnieniu pokoju i bezpieczeństwa w regionie jest niemała”26 podkreślając tym samym korzyści z wybudowania rurociągu nie tylko dla Azerbejdżanu, ale i dla całego Kaukazu Południowego.

Zasadniczym celem polityki zagranicznej Rosji pozostaje zabezpieczenie oraz utrzymanie monopolu tranzytowego w regionie Kaukazu Południowego. Rosja jest w stanie bezpośrednio wpłynąć na sytuację w regionie, posiadając największą liczbę połączeń27. Alternatywą dla Azerbejdżanu jest projekt budowy nowego ropociągu Baku- Odessa-Brody-Gdańsk. W dniach 11- 12 maja 2007 r. w Krakowie odbył się szczyt energetyczny, w którym wzięli udział przedstawiciele Polski, Azerbejdżanu, Gruzji, Litwy i Ukrainy oraz Kazachstanu28. Podczas spotkania powołano międzyrządową grupę robotniczą ds. energetyki oraz przedsiębiorstwo, które zajmie się przygotowaniem projektu przedłużenia rurociągu Odessa- Brody do Płocka i Gdańska29.

Rosja i jej dostawy surowców energetycznych nie wpływają w dużym stopniu na politykę energetyczną Azerbejdżanu. Ośrodek decyzyjny w Baku stawia na nawiązywanie współpracy pomiędzy państwami Unii Europejskiej, Turcji oraz Stanami Zjednoczonymi, przez co Rosja nie może w pełni wykorzystać ekonomicznych instrumentów nacisku.

Rosja pozostaje najważniejszym partnerem handlowym Azerbejdżanu. Azerbejdżan ma dodatni bilans handlowy. W 2006 r. eksport wyniósł tu 13 mld dolarów, a import 5,2 milionów dolarów. Według Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu Federacji Rosyjskiej Azerbejdżan importował do Rosji najwięcej produktów takich jak: artykuły spożywcze, tekstylia i wyroby włókiennicze, produkty przemysłu chemicznego oraz wyroby kuśnierskie i obuwie30. W eksporcie dominowały surowce energetyczne, wyroby paliwowo-energetyczne, maszyny, urządzenia, środki transportu, artykuły żywnościowe, i rolnicze, drewno, produkty papierowo-celulozowe, produkty żywnościowe i rolnicze, drewno, produkty przemysłu chemicznego, metale i ich wyroby31. Wymianę handlową Federacji Rosyjskiej z Azerbejdżanem (lata 2004-2007) w mln przedstawiono w tabeli poniżej.

Spośród Państw Kaukazu Południowego Azerbejdżan posiada najszybciej rozwijającą się gospodarkę. PKB w Azerbejdżanie wzrósł około 34% w latach 2005-200632). W 2006 r. wzrost inwestycji wyniósł 31,7% PKB według danych Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju33. W 2004 r. magazyn „Euromoney” opublikował ranking krajów pod względem stopnia ryzyka inwestycyjnego przedstawiony w tabeli poniżej34. Pod uwagę brano kwestie polityczne, sytuację ekonomiczną, wskaźniki zadłużenia zagranicznego, dług nieobsługiwany lub zrestrukturyzowany, dostęp do finansowania bankowego35.

Porównując dwie kadencje Władimira Putina stwierdza się, iż druga była mniej efektywna. Rosji nie udało się wpłynąć na manipulowanie cen surowców energetycznych, ani na przerwanie budowy rurociągów BTC oraz BTE. Wydarzeniem, które wskazywało na niemożność zlekceważenia Azerbejdżanu jest wstrzymanie przesyłu ropy naftowej do Noworosyjska wiosną 2007 r.36). Było to działanie protestacyjne przeciwko podwyżce cen gazu w Azerbejdżanie. Mimo tego Rosja ma zdolność nadal do wpływania na sektor energetyczny37.

Płaszczyzna społeczno-kulturowa

W kwestiach religijno-kulturowych Azerbejdżan nie jest podobny do Rosji. Z biegiem czasu wpływ Rosji w obszarze religii i kultury jest coraz mniej widoczny, natomiast coraz silniejszy jest wpływ Iranu. Liczna cześć muzułmanów mieszka na terytorium Azerbejdżanu.

Muzułmanie stanowią 93,4% wyznawców, przy czym 2/3 to wyznawcy islamu szyickiego, zaś 1/3 sunnickiego. Niewielki procent stanowią wyznawcy rosyjskiej cerkwi 2,5%, prawosławia 2,3% oraz Ormianie (Górny Karabach), inne - 1,8% (dane z 1995 r.)38). Niewielka liczebnie społeczność wyznawców prawosławia nie daje Rosji możliwości kontroli.

Rosja stara się wpływać na Azerbejdżan chociażby poprzez oddziaływanie na mniejszości rosyjskie. W Azerbejdżanie mieszka znacząca liczba obywateli Rosji, stanowią oni 1,8% ludności kraju39). Największe skupiska Rosjan znajdują się w samej stolicy - Baku. Również obywatele Azerbejdżanu wyjeżdżają do Rosji w celach ekonomicznych (zarobkowych). Wpływa to na ujemne saldo migracji (dane pokazują nawet 1 mln Azerów pracujących w Rosji), na rozbijanie rodzin, a także na pogorszenie życia moralnego oraz społecznego młodego pokolenia. Istotną kwestią pozostaje sprawa ludności mieszkającej w Górskim Karabachu tzw. Azerbejdżańskich Ormian. Liczba tej ludności szacowana jest na około 180 tysięcy. Konflikty oraz wojna wpłynęły na migrację Ormian do pobliskich państw, m.in. do Armenii, Federacji Rosyjskiej oraz innych państw.

W Azerbejdżanie urzędowym językiem jest język azerski. Jednak duża społeczność obywateli Azerbejdżanu posługuje się językiem rosyjskim, przede wszystkim ludność wyjeżdżająca. Stolica Azerbejdżanu jest miastem rosyjskojęzycznym. Rodowici „bakińcy”, zamieszkujący tereny Azerskie dobrze porozumiewają się w języku rosyjskim oraz silnie związani są z kulturą rosyjską40). Poniżej w formie tabelarycznej przedstawiono mniejszość rosyjską w Azerbejdżanie oraz Narody Rosji i Azerbejdżanu według spisu powszechnego z 1989 roku.

Bibliografia:

Literatura:

1. Bojarczyk B., Polityka Iranu na Kaukazie, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008.
2. Brodowski J., Wzajemne relacje Federacji rosyjskiej i Azerbejdżanem w ramach WNP, [w:] E. Cziomer, M. Czjkowski (red.), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, Kraków 2006.
3. Bryc A., Strategia międzynarodowa Federacji Rosyjskiej w regionie czarnomorsko-kaspijskim, [w:] B. Bojarczyk, T. Kapuśniak, (red.), Obszar czarnomorsko-kaspijski w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2011.
4. Bryc A., Strategia międzynarodowa Federacji Rosyjskiej w regionie czarnomorsko-kaspijskim, [w:] B. Bojarczyk, T. Kapuśniak (red.), Obszar czarnomorsko-kaspijski w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2011.
5. Kardaś Sz., Spór wokół Górskiego Karabachu, Wybrane aspekty polityczne, [w:] T. Kapuśniak, Iwańczuk, (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lubin 2008.
6. Molo B., Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty naftowo-gazowe w Kazachstanie, Azerbejdżanie i Rosji [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski, (red.), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, Kraków 2006.
7. Sattarov S., Polityka energetyczna Azerbejdżanu- ropociąg Baku- Tbilisi- Ceyhan,[w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008.
8. Sattarov S., Polityka energetyczna Azerbejdżanu - ropociąg Baku- Tbilisi- Ceyhan,[w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008.
9. Stępniewski T., Geopolityka regionu Morza czarnego w postzimnowojennym świecie, Lublin - Warszawa 2011.
10. Szyszlak T., System ochrony mniejszości narodowych w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] T. Kapuśniak (red.), Wspólnota Niepodległych Państw, Fragmegracja-bezpieczeństwo-konflikty etniczne, tom 2, Lublin – Warszawa 2011.
11. Topolski I., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw Zakaukazia, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008.

Źródła internetowe:

1. Central Intelligance Agency, www.cia.gov, http://www.cia.gov/library/publications/the-word-factbook/geos/aj.html
2. Azerbejdżan (Azerbaycan), Portal Kaukaz.net, http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie

1. Azerbejdżan (Azerbaycan), Portal Kaukaz.net, http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie (01.05.2012 [↩]
2. Ibidem. [↩]
3. Ibidem. [↩]
4. Więcej na ten temat zob. Sz. Kardaś, Spór wokół Górskiego Karabachu, Wybrane aspekty polityczne, [w:] T. Kapuśniak, Iwańczuk, (red.) Region Kaukazu…, s.167-183. [↩]
5. Ibidem, s. 145. [↩]
6. Ibidem, s. 150. [↩]
7. Azerbejdżan (Azerbaycan), Portal kaukaz.net, , http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie (08.05.2012 [↩]
8. B. Bojarczyk, Polityka Iranu na Kaukazie, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk (red.), Region Kaukazu…, s.357-372. [↩]
9. Ibidem. [↩]
10. A. Bryc, Strategia międzynarodowa Federacji Rosyjskiej w regionie czarnomorsko-kaspijskim, [w:] B. Bojarczyk, T. Kapuśniak, (red.), Obszar czarnomorsko -kaspijski w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2011, s. 74. [↩]
11. Tamże, s. 192-193. [↩]
12. J. Brodowski, Wzajemne relacje Federacji rosyjskiej i Azerbejdżanem w ramach WNP, [w:] E. Cziomer, M. Czjkowski (red.), Polityka Federacji…, s.93. [↩]
13. Ibidem, s. 194. [↩]
14. Ibidem, s.196. [↩]
15. Ibidem, s. 97. [↩]
16. J. Brodowski, Wzajemne relacje…, [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), Polityka Federacji…, s. 94. [↩]
17. Ibidem, s. 96. [↩]
18. Ibidem. [↩]
19. T. Stępniewski, Geopolityka regionu…, s.275. [↩]
20. Tamże, s. 279. [↩]
21. S. Sattarov, Polityka energetyczna Azerbejdżanu- ropociąg Baku- Tbilisi- Ceyhan,[w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kaukazu…, s.115. [↩]
22. Ibidem, s. 114. [↩]
23. Ibidem, s. 116. [↩]
24. Więcej na ten temat zob. B. Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty naftowo-gazowe w Kazachstanie, Azerbejdżanie i Rosji [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski, (red.) Polityka…, s. 192-193, s.185-198, Sattarov, Polityka energetyczna Azerbejdżanu- ropociąg Baku- Tbilisi- Ceyhan,[w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kaukazu…, s. 121, A. Bryc, Strategia międzynarodowa Federacji Rosyjskiej w regionie czarnomorsko-kaspijskim, [w:] B. Bojarczyk, T. Kapuśniak (red.), Obszar…, s. 77. [↩]
25. Więcej na ten temat zob. S. Sattarov, Polityka energetyczna Azerbejdżanu…,[w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kaukazu…, s.123. [↩]
26. Ibidem. [↩]
27. B. Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty naftowo-gazowe w Kazachstanie, Azerbejdżanie i Rosji [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski, (red.) Polityka…, s. 187. [↩]
28. S. Sattarov, Polityka energetyczna Azerbejdżanu…,[w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kaukazu…,s. 122. [↩]
29. Ibidem. [↩]
30. I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw Zakaukazia, [w:] T. Kapuśniak, K. Iwańczuk (red.) Region Kaukazu…, s. 266. [↩]
31. Ibidem. [↩]
32. Azerbejdżan (Azerbaycan), Portal Kaukaz.net, http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie (11.05.2012 [↩]
33. Ibidem. [↩]
34. B. Molo, Zaangażowanie korporacji…, s. 185. [↩]
35. Ibidem. [↩]
36. Azerbejdżan (Azerbaycan), Portal Kukaz.net, , http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie (11.05.2012 [↩]
37. A. Bryc, Strategia międzynarodowa Federacji Rosyjskiej w regionie czarnomorsko-kaspijskim, [w:] B. Bojarczyk, T. Kapuśniak, (red.), Obszar…, s. 78. [↩]
38. Central Intelligance Agency, www.cia.gov, http://www.cia.gov/library/publications/the-word-factbook/geos/aj.html (11.05.2012 [↩]
39. Azerbejdżan (Azerbaycan), Portal kauakz.net, , http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie (11.05.2012 [↩]
40. Azerbejdżan (Azerbaycan), Portal Kaukaz.net, http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie (z dnia 11.05.2012 [↩]