„Examina novitiorum (egzaminy nowicjuszów) jezuitów z Braniewa z lat 1569-1574” - J. Łukaszewska-Haberkowa (oprac.) - recenzja

Nakładem Wydawnictwa WAM oraz Akademii Ignatianum ukazał się dość wyjątkowy zbiór źródeł do historii Towarzystwa Jezusowego. Są to egzaminy nowicjuszów, czyli serie odpowiedzi na pytania zadawane przez egzaminatora, które służyły sprawdzeniu predyspozycji kandydata do przyszłego życia zakonnego. Jest to źródło, z którego można zaczerpnąć wiele ciekawych informacji, nie tylko związanych z historią Kościoła i jezuitów.

Trudno jest zrecenzować edycję źródeł, ponieważ ocenie podlega tylko krótki wstęp oraz przede wszystkim jakość i sposób opracowania tekstu. Zanim jednak przejdę do powyższych punktów, chciałbym jeszcze w kilku słowach przybliżyć zawartość niniejszego tomu.

Opracowane egzaminy pochodzą z jedynego takiego rękopisu, jaki zachował się z czasów początkowej działalności jezuitów i kolegium braniewskiego w Rzeczypospolitej, czyli z lat 1569-1574. Obecnie ów rękopis znajduje się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Uppsali. Examina novitiorum zawiera 125 egzaminów, z których każdy podzielony jest na kilkanaście pytań. Dotyczą one różnorakich kwestii, m.in. pochodzenia, spraw prywatnych i rodzinnych, osobistych uzdolnień, predyspozycji do pełnienia konkretnej posługi. Mimo że egzaminatorów obowiązywał jednakowy schemat pytań, to praktycznie w każdym z dokumentów można odnaleźć indywidualny rys osobowości kandydatów. Opowiadali oni (także pod kątem rodzaju przyszłej pracy w służbie zakonu) m.in. o swoich dotychczasowych doświadczeniach i poglądach. Są to sylwetki osób różnego stanu i pochodzenia, czasem niezwykle ciekawe. Całość oczywiście spisana jest po łacinie, ponieważ w tym to języku przeprowadzano egzaminy.

Autorka opracowania dołożyła starań, aby zapewnić czytelnikowi jak najlepszy odbiór tekstu – ujednoliciła go w formie i interpunkcji, rozwinęła wszelkie skróty, każdy kandydat został opatrzony krótką notką biograficzną. Do książki załączono ponadto pełen indeks osób egzaminujących oraz egzaminowanych, a także bibliografię, która odnosi się do wspomnianych wyżej opisów biograficznych. Edycja dawnego tekstu nie jest pracą łatwą i wymaga pewnego wyczucia, aby przy zachowaniu cech oryginału jak najbardziej ułatwić kontakt z tekstem współczesnemu czytelnikowi. Wydaje mi się, że Autorka zastosowała się do tego w sposób satysfakcjonujący dla czytelnika i należy jej pracę ocenić zdecydowanie pozytywnie.

Inną sprawą jest wstęp, który mógłby być zdecydowanie obszerniejszy. Traktuje on dosyć ogólnikowo o systemie egzaminów, zaś dla głębszego poznania tematu odsyła do Instytutu Towarzystwa Jezusowego, czyli zbioru podstawowych praw obowiązujących w zakonie. Wydaje mi się, że Autorka mogłaby jednak szerzej omówić temat szkolnictwa i sposobów przygotowania kandydata do przyszłego życia we wspólnocie zakonnej. Societas Iesu różniła się przecież od innych współczesnych sobie zgromadzeń - chociażby naciskiem jaki kładziono na posłuszeństwo okazywane przełożonym. We wstępie brakuje także przykładów zaleceń jakie otrzymywali egzaminatorzy, ponieważ zmieniały się one przez lata, i warto byłoby umożliwić czytelnikowi zapoznanie się z tymi, które odnosiły się do interesującego nas okresu.

Dużo można by pisać o tym, komu taka książka może się przydać. Oczywiście historykom Kościoła, wśród nich zaś historiografom Towarzystwa Jezusowego. Jednak, o czym wie każdy historyk, wszystkie źródła, szczególnie te dotyczące czasów dawniejszych, zawierają większą ilość informacji niż widać na pierwszy rzut oka, i tylko od inwencji badacza zależy w jakim celu je wykorzysta. Tak samo jest w tym przypadku. Przeglądając Examina novitiorum należy zdać sobie sprawę ze znaczącej roli jaką w Rzeczypospolitej pełnili jezuici oraz kolegium w Braniewie. Wielu kandydatów zdających tam egzaminy pełniło później znaczące funkcje w Polsce i państwach ościennych. Jest to więc zbiór ciekawy, ale raczej dla wąskiego grona odbiorców.

Plus minus:
Na plus:
+ dobra edycja źródeł
+ dodatkowe notki biograficzne kandydatów
+ pierwsze wydanie unikatowego źródła do dziejów polskich jezuitów
Na minus:
- zbyt ogólnikowy wstęp

Tytuł: Examina novitiorum (egzaminy nowicjuszów) jezuitów z Braniewa z lat 1569-1574
Autor: Justyna Łukaszewska-Haberkowa (wstęp i opracowanie)
Wydanie: 2013
Wydawca: Wydawnictwo WAM; Akademia Ignatianum
ISBN: 978-83-7614-067-4
Stron: 240
Oprawa: miękka
Cena: ok. 39 zł
Ocena recenzenta: 7/10