„Wyklęci. Podziemie zbrojne 1944-1963” – M. Markowska – recenzja

Nakładem Ośrodka Karta z Warszawy w 2013 r. ukazała się książka Wyklęci. Podziemie zbrojne 1944-1963 w opracowaniu Marty Markowskiej. Publikacja zawiera cenne materiały źródłowe, dotyczące walki podziemia poakowskiego z ustrojem komunistycznym.

Zawartość książki

Książka została podzielona na bloki tematyczne. W każdej z takich części zachowany został układ chronologiczny – poszczególne teksty źródłowe ułożone są według dat ich powstania – redaktorka rozmieściła je w bardzo przemyślany sposób – na przykład obok siebie znajdują się opisy danego wydarzenia, pochodzące z kręgów podziemia, komunistycznych i obserwatorów. Daje to bardzo ciekawe spojrzenie na dane wydarzenie.

Blok  (rozdział) Wojna obejmuje lata: od początku 1944 roku do stycznia 1945 i skupia się na relacjach dotyczących pierwszych kontaktów polskiej partyzantki z Armią Czerwoną i nową władzą „ludową”.

Mobilizacja obejmuje okres od lutego 1945 do połowy tego roku i wskazuje na narastającą wolę walki wśród znacznej części podziemia antykomunistycznego.

Abolicja (od połowy do końca 1945 roku) to opis pierwszej powojennej amnestii dla podziemia. W tym rozdziale świetnie ukazano nadzieję mieszającą się z rozpaczą i świadomością perfidii komunistycznej, ale z drugiej strony bezsensowności dalszej walki zbrojnej.

Odwet to opis walk od stycznia do czerwca 1946 roku, kiedy podziemie stanowiło nadal znaczącą siłę i potrafiło w wielu rejonach kraju przejąć kontrolę nad danymi obszarami.

Referendum (czerwiec,początek lipca roku 1946) zawiera teksty źródłowe, dotyczące pierwszego sprawdzianu funkcjonowania aparatu komunistycznego na szeroką skalę – fałszowania wyników głosowania. Do tego relacje członków podziemia, mówiące o ich stosunku do tych wydarzeń.

Pacyfikacja (od lipca 1946 do końca tego roku) przedstawia zakreśloną na szeroką skalę akcję władz komunistycznych, zmierzającą do ostatecznego zlikwidowania podziemia zbrojnego.

Amnestia to opis drugiej powojennej amnestii. Rozdział ten obejmuje początek 1947 roku. Tym razem nie ma już miejsca na nadzieję. Pozostaje ostateczny wybór: albo łaska (a raczej niełaska) komunistów albo walka do tragicznego końca. Do tego kolejny sfingowany akt przejęcia pełni władzy przez komunistów – pierwsze powojenne „wolne” wybory w Polsce.

Odwrót (połowa 1947 roku – koniec 1948 roku) jest opisem końca zorganizowanej działalności podziemia zbrojnego. Po tym okresie w lasach pozostały już nieliczne grupki walczących.

Reduty (początek 1949 roku – początek 1959 roku) oraz Ostatni (1961-1963) to opisy pogoni i polowania na ostatnich walczących, w przypadku końcowego bloku – na Józefa Franczaka ps. Lalek.

Oprócz wspomnianych powyżej bloków tematycznych, książka składa się z poprzedzających je kilku słów Od wydawcy, w których głównie wyjaśnione jest pojęcie żołnierzy wyklętych i ich istnienie w świadomości społecznej. Kończące Posłowie, to krótka próba syntetycznego ujęcia informacji o powojennym zbrojnym podziemiu, dająca pewne spojrzenie na zakres tego zjawiska. Opracowanie kończą Biogramy, obejmujące informacje o części żołnierzy wyklętych, których relacje zamieszczono lub o których wspomina się w tym wydawnictwie. Na końcu książki znajdują się reprodukcje kilkunastu zdjęć oddziałów partyzanckich, pojedynczych żołnierzy itp. – bardzo ciekawe i wzbogacające lekturę.

Uwagi krytyczne

Ponieważ tematyka żołnierzy wyklętych jest stosunkowo mało znana w Polsce, a już tym bardziej całkowicie zakłamana przez lata propagandy komunistycznej, przydałaby się bardziej rozbudowana pomoc w postaci liczniejszych przypisów. Na plus – przypisy w książce są bardzo stonowane, bezstronne – jak na publikację źródłową przystało.

Na pewno dużym minusem publikacji są niepełne i szczątkowe biogramy – do tego nie wszystkich bohaterów relacji wspominanych w tekście głównym. Na pewno ciekawym uzupełnieniem byłyby biogramy przeciwników – a więc funkcjonariuszy aparatu komunistycznego.

Trochę żal, że nie zamieszczono relacji dotyczących np. Kurasia „Ognia,„ czy też Sojczyńskiego „Warszyca„, nie wspominając o Szendzielarzu ”Łupaszcze” (pojawia się jedynie na marginesie). Na usprawiedliwienie redaktorki wydawnictwa trzeba stwierdzić, że, zapewne, kwestie spójności przekazanych treści oraz objętość wydawnictwa zaważyły na takim, a nie innym doborze źródeł.

Na stronie 182, w biogramie Kazimierza Kamieńskiego ps. Huzar podane jest, że został aresztowany w marcu 1953 roku, kiedy faktycznie miało to miejsce w październiku 1952 roku.

Pozytywy

Należy pogratulować redaktorce wydania, Pani Marcie Markowskiej, wyboru tekstów źródłowych. Sięgając zarówno po materiały strony „wyklętej„ – rozkazy, fragmenty listów, pamiętników (w tym zwłaszcza niezmiernie ciekawe urywki z pamiętnika kapitana Zdzisława Brońskiego ”Uskoka”), jak również strony rządowej (relacje uczestników obław na partyzantów, artykuły z gazet, rozkazy itp.), uzyskujemy bardzo ciekawe spojrzenie na poszczególne wydarzenia. Poza tym przedstawione zostały relacje osób postronnych oraz istotnych bohaterów rozgrywających się wydarzeń – gospodarzy ukrywających partyzantów oraz współpracowników – zarówno zbrojnego podziemia, jak i komunistycznej władzy.

Książka jest wydana bardzo porządnie – brak błędów ortograficznych, stylistycznych itp.

Czyta się ją z zapartym tchem – naprawdę świetnie dobrane teksty źródłowe – duże gratulacje dla Pani Marty Markowskiej.

Podsumowując, czekamy na dalsze pozycje dotyczące tej tematyki, oby również tak dobrze przygotowane! Może szersza antologia tekstów? Na pewno przydałby się rozbudowany słownik bohaterów podziemia zbrojnego i porządna synteza jego historii.

Plus minus:
Na plus:
+ książka przedstawia bardzo bogaty materiał źródłowy dotyczący tej, nadal mało znanej, karty polskiej historii. Dlatego pozycja ta powinna być obowiązkowa w bibliotece każdego z pasjonatów historii XX wieku, zwłaszcza dziejów Polski;
+ trafny dobór autorów tekstów, pozwalający uzyskać szerokie spojrzenie na tematykę, nawet przy stosunkowo małej objętości książki;
+ doskonały materiał zdjęciowy. Wysokiej jakości reprodukcje – aż żal, że redaktorka nie zdecydowała się na zamieszczenie większej ilości fotografii.
Na minus:
- słabo rozbudowane przypisy – przydałoby się więcej wyjaśnień niektórych zagadnień poruszanych w tekstach źródłowych;
- niedokładne i niekompletne notki biograficzne.

Tytuł: Wyklęci. Podziemie zbrojne 1944-1963
Autor: wybór i opracowanie – Marta Markowska
Wydawca: Ośrodek Karta
Rok wydania: 2013
ISBN: 978-83-61283-79-9
Liczba stron: 191 + ilustracje
Cena: 20 zł
Ocena recenzenta: 9,5/10