„Król i Korona Cierniowa. Kult relikwii we Francji Kapetyngów” – J. Pysiak – recenzja

Dzieje szeroko rozumianej kultury umysłowej w Europie Zachodniej doby wieków średnich, zrodzonej tam myśli politycznej, zagadnienie mitologizacji i ideologii władzy i tym podobne zagadnienia w spektrum zainteresowania polskiej historiografii zajmowały jak dotąd bardzo niewiele miejsca. Brakowało odpowiednich tradycji naukowych. Ostatnio ta ze wszech miar negatywna tendencja zaczyna jednak ulegać powolnej zmianie, a na rynku pojawiają się publikacje zarówno nowatorskie w zakresie tematu, jak również doskonale przygotowane i udokumentowane.

Wśród najważniejszych wydanych ostatnio książek, podejmujących zagadnienia oscylujące wokół przedstawionego powyżej spektrum tematów, wymienić trzeba pozycję Król i korona cierniowa. Kult Relikwii we Francji Kapetyngów dr Jerzego Pysiaka, obecnie jednego z najlepszych polskich znawców dziejów średniowiecznej Francji. Efektem jego badań stała się – by użyć słów prof. Henryka Samsonowicza – pierwsza od dawna tak poważna rozprawa, wpisująca się w „tematykę dotyczącą fundamentalnych problemów dotyczących podstaw ideowych i ustrojowych instytucji państwowych w wiekach średnich. (...) stanowi [ona] ciekawy punkt wyjścia do pogłębionych rozważań, które pomagają poznać i zrozumieć ideologię rozwiniętych cywilizacyjnie państw Europy średniowiecznej – na pierwszym miejscu Francji, lecz również zachodniego Cesarstwa i Anglii”.

Głównym tematem tej pozycji jest kwestia związków między dwiema płaszczyznami funkcjonowania średniowiecznego państwa, na pozór różnymi, w rzeczywistości przenikającymi się w spirali zależności. Osią rozważań jest jedenastowieczna, apokryficzna legenda o karolińskiej translokacji relikwii Korony Cierniowej do królestwa Franków. Przedstawiona została również jej geneza i wpływ na późniejszą tradycję literacką, a także próba rekonstrukcji czci, kultywowanej przez królów z dynastii Kapetyngów, jaką okazywali oni relikwiom w ogóle, a Koronie Cierniowej w szczególności.

Kompozycja pracy stanowi jej niewątpliwy atut. Całość podzielono na trzy części, z których pierwsza omawia najstarsze teksty założycielskie przekazu o przewiezieniu Korony do państwa Karola Wielkiego, a także ich recepcję w późniejszej literaturze, aż do czasów panowania Ludwika Świętego. Autor rozpoczyna od Descriptio qualiter Karolus Magnus Clavum et Coronam a Constantinopoli Aquisgrani detulerit qualiterque Karolus Calvus hæc ad Sanctum Dionysium retulerit. Zestawia ją ze źródłami omawiającymi wyprawę Karola Wielkiego do Ziemi Świętej (Kronika Benedykta z Sant’Andrea del Monte Soratte, Liber de constitutione Karrofensis cenobii, Libellus de translatione sanguinis Domini z opactwa Reichenau), a w dalszej części analizuje problem recepcji Descriptio qualiter, aż do czasów panowania Ludwika Świętego włącznie (znajdziemy tu nawiązanie do, stanowiącego przykład, hagiograficznego ujęcia postaci cesarza De sanctitate Karoli Magni, omówienie literatury wernakularnej, Pelerinage de Charlemagne, Karlamagnus saga, ponadto analizę pomniejszych przekazów kronikarskich: Gesta episcoporum Mettensium, dzieł Helinanda z Froidmont i Wincentego z Beauvais, Kroniki Pseudo-Turpina, Chronique des rois de France Anonima z Béthune, Chronique rimee Filipa Mouskesa czy Wielkich kronik Francji Primata z Saint-Denis). Ważnym, a zarazem dopełniającym obraz całości, elementem narracji jest zaprezentowanie wpływu, jaki omawiana tu tradycja wywarła na ikonografię najważniejszych miejsc kultu czasów Kapetyngów, Saint-Denis i Chartres.

Co ważne, poza zreferowaniem genezy źródeł i przywołaniem dyskusji na ich temat, autor dokonał również streszczenia zawartości każdego z tekstów, co w przypadku czytelnika, nie dysponującego porównywalną doń wiedzą merytoryczną, znacznie zwiększa przystępność książki.

Część druga skupia się na przedstawieniu czci, jaką królowie Francji oddawali relikwiom na przestrzeni XII wieku (panowanie Ludwika VI, Ludwika VII i Ludwika Augusta). Autor omawia tę kwestię bardzo szeroko: na przykład analizuje uczestnictwo królów w translacjach lub autentykacjach relikwii, w wystawieniu na widok publiczny relikwii świętego Dionizego w opactwie Saint-Denis w XII wieku, a także cudowne uzdrowienia królów w XII i XIII wieku, dokonane dzięki relikwiom Korony Cierniowej i świętego. Omawia stanowisko monarchii kapetyńskiej wobec kultu wyżej wymienionych relikwii na podstawie źródeł hagiograficznych; podnosi ponadto zagadnienie kultu relikwii Męki Pańskiej z Saint-Denis od początku XII wieku do pierwszych lat panowania Ludwika Świętego i tzw. Świętej Korony z Saint-Denis. Ciekawy poznawczo i ważny dla całości jest moment wyjścia poza teren Francji i ukazanie wpływu, jaki kult relikwii, właściwy dla Paryża, wywarł w Anglii, a także na dworze cesarskim.

Część trzecia stanowi dopełnienie poprzednich rozdziałów i kulminację książki. Dotyczy kultu relikwii za panowania Ludwika Świętego. Opiera się na bogatej warstwie faktograficznej i źródłach, zarówno francuskich, jak też obcych. Oprócz tego autor podjął udaną próbę rekonstrukcji translacji Korony Cierniowej z roku 1239, a także przeniesienia innych relikwii pasyjnych do Paryża w latach 1241–1242. Omawia też rozwój kultu tychże relikwii w nowym miejscu ich przechowywania.

Książkę zamyka zakończenie, podsumowujące dotychczasowe ustalenia oraz porównujące stosunek translacji i kultu Korony Cierniowej za panowania Ludwika Świętego do czci oddawanej relikwiom pasyjnym za czasów jego poprzedników.
Jak już kilkukrotnie podkreśliłem, ta przedmiotowa praca powinna zająć niezwykle ważne miejsce w dorobku historiografii polskiej ostatnich lat. Jest monografią poświęconą sferze przenikania się sacrum i profanum, a także procesowi uświęcania władzy królewskiej za pomocą relikwii. Są to zagadnienia ważne z punktu widzenia zrozumienia mechanizmów specyficznych dla czasów, w których omawiane zjawisko zachodziło, poznania jednego z najważniejszych źródeł średniowiecznej myśli politycznej, a także uzyskania szerszej wiedzy o kontekście, w którym wszystko to, o czym pisze autor omawianego dzieła, jest osadzone. Nie należy bowiem zapominać, że wzrost popularności legendy zbiega się w czasie z nasileniem walki o prymat władzy duchownej i świeckiej, zapoczątkowanej pod koniec XI wieku, a kontynuowanej, przynajmniej na płaszczyźnie ideowej, w trakcie kolejnych stuleci. To także czas krucjat, których motywacja wiele zyskiwała na powiązaniu ich z Karolem Wielkim (znamienny jest tu zwłaszcza tytuł jednego z podrozdziałów: Ludwik Święty jako nowy Karol Wielki, jasno określający zarówno wymowę tekstu, który po nim następuje, jak też podsumowujący dążenia ideowe wymienionego w nim króla).

Podsumowując wszystko to, o czym dotąd powiedziano, dr Pysiak przedstawia nie tylko warstwę ideową samą w sobie, lecz również sposób jej komunikacji, zmiany w tym zakresie zachodzące od XII wieku, a także wpływ przedmiotowej legendy i jej przekazu na świadomość polityczną ówczesnej elity.

Niewątpliwym atutem rozprawy jest bogata warstwa faktograficzna, ale także obszerna bibliografia (s. 384-448), stanowiąca nieocenioną pomoc dla każdego, kto zechce podejmować badania o takim samym lub zbliżonym profilu tematycznym. Nieliczne niedociągnięcia stylistyczne z pewnością nie deprecjonują wartości dzieła. Osobiście, w kilku przypadkach brakuje mi jedynie zajęcia przez autora bardziej określonego stanowiska wobec referowanego tematu, zamiast ograniczania się do omówienia faktografii lub stanu badań. Przykładem jest tu na przykład datacja Descriptio qualiter.

Strona graficzna tomu oraz projekt oprawy wygląda bardzo dobrze. Zarówno zastosowane ilustracje, doskonale komponujące się z treścią, jak też miękka, choć wysokiej jakości, okładka, dodatnio wpływają na wrażenia estetyczne.

Plus minus:
Na plus:
+ ciekawe i umiejętne ujęcie ważnej tematyki;
+ bogata faktografia i bibliografia;
+ bardzo dobre rozplanowanie i poprowadzenie wywodu;
+ strona graficzna.
Na minus:
- niewielkie uchybienia stylistyczne.

Tytuł: Król i Korona Cierniowa. Kult relikwii we Francji Kapetyngów
Autor: Jerzy Pysiak
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego
Rok wydania: 2012
Oprawa: miękka
ISBN: 978-83-235-0863-2
Liczba stron: 472
Cena: 51-56 zł (w zależności od księgarni)
Ocena recenzenta: 10/10