Żydzi estońscy

Społeczność żydowska nigdy nie stanowiła dużej grupy społecznej w Estonii, żyło tam znacznie mniej Żydów niż na Litwie czy Łotwie. Osadnicy, podróżnicy oraz kupcy docierali do tego kraju na północy bardzo rzadko. Główną przyczyną takiej sytuacji  były warunki geograficzne – gęste lasy i słabo rozwinięta sieć wsi i miast. Życie tej krainy obracało się właściwie wokół dwóch ośrodków miejskich: Revala (Tallinnu) i Dorpatu (Tartu).

Trudne początki ludności żydowskiej w Estonii

Tartu na początku XX wieku

Pierwsze wzmianki o Żydach w Estonii pojawiają się w 1343 i 1383 roku i dotyczą Johannesa, Żyda z Tallinna. Informacje o innym Żydzie z tego miasta znalezione zostały w dokumentach z 1411 i 1413 roku, a następne pochodzą z 1685 roku1. Jednak dopiero w XVII i XVIII wieku w Estonii, w rejonie Tallinna i Tartu osiedlają się większe grupy starozakonnych. W roku 1717 wieloosobowa grupa przybyszów wyznania mojżeszowego zamieszkuje w Tallinnie, zaś kolejna wzmianka o nich pojawia się trzy lata później. W dwóch wymienionych stuleciach Żydzi mogli przebywać w Tartu i Tallinnie jedynie tymczasowo, otrzymawszy wcześniej specjalny glejt ochronny. Pojawiali się najczęściej w miastach, na jarmarkach, gdzie handlowali określonymi towarami. Gdy minął czas, jaki przewidywały glejty, władze mogły natychmiast skonfiskować cały majątek danego Żyda. Starozakonni doznawali szkód przede wszystkim ze strony opanowanych przez Niemców gildii handlowych. Chrześcijańscy kupcy odczuwali z biegiem czasu coraz większą konkurencję ze strony swych mozaistycznych sąsiadów. Jedyną szansą dla nich było ubieganie się o protekcję u wpływowych i bogatych osobistości. Żydzi, w zamian za opiekę możnego protektora, zajmowali się jego sprawami ekonomicznymi i handlowymi. Osiemnasty wiek był dla ludności żydowskiej w Estonii czasem  rywalizacji handlowej i prześladowań. Pomimo trudności, udało się im wywalczyć miejsce dla gminnej synagogi w Tallinnie. Wśród członków społeczności mojżeszowej byli nauczyciele miejscowej szkoły religijnej oraz kupcy i handlarze2.

Rosyjskie rządy

Od 1629 do 1721 roku małe grupy ludności żydowskiej funkcjonowały pod władzą szwedzką, która oficjalnie nie tolerowała wyznawców judaizmu (analogiczna sytuacja miała miejsce w przypadku Pomorza szwedzkiego). Po aneksji tych ziem przez Rosję (w roku 1721) powstały duże garnizony wojskowe w Tallinnie i Pernau, gdzie  niejednokrotnie Żydzi znajdowali zatrudnienie3. Do 1742 roku Żydzi stosunkowo łatwo mogli osiedlić się na terenach dzisiejszej Estonii. W tym także roku caryca Elżbieta (panująca w latach 1741–17624) wydała ukaz o wypędzeniu Żydów z Rosji oraz konfiskacie wszystkich ich dóbr – majątków i pieniędzy. Za panowania carycy Katarzyny II (1762–1796) ukaz ten został cofnięty, w tym także czasie wyznaczono tzw. obszary osadnictwa żydowskiego, obejmujące ziemie: Polski, Ukrainy, Białorusi i Litwy. W Estonii zaś mogli oni osiedlać się tylko za specjalnym zezwoleniem władzy. Te ograniczenie było częścią polityki chroniącej interesy chrześcijańskich kupców w portach północy. Porządek osadniczy ustanowiony za czasów Katarzyny II przetrwał do rewolucji październikowej w 1917 roku5. Stałe osadnictwo żydowskie natomiast w Estonii zaczęło się właściwie za rządów cara Mikołaja I (1825–1855). Oficjalnie cofnięto zakazy i ograniczenia w osiedlaniu się na terenach estońskich, a zwłaszcza  w miastach i portach6. To zielone światło dla Żydów wiązało się z podupadaniem handlu i utratą znaczenia gildii chrześcijańskich. Niemieckie związki kupieckie silnie zubożały lub przeniosły swą działalność w inne rejony nadmorskie Europy. Carat, posługując się kwestią żydowską, starał się odbudować wpływy handlowe na Bałtyku, zwłaszcza że konkurencję tworzyli Niemcy, Szwedzi i Finowie (Brytyjczycy i Francuzi także penetrowali wody bałtyckie). Rosja czuła przede wszystkim, że traci w stosunku do Niemców, kraju, który szybko się rozwijał i niebawem miał znaleźć się w kulminacji rewolucji przemysłowej i zjednoczyć się pod berłem pruskim.

Problemy ludności żydowskiej

Właściwy proces osadnictwa zaczął się, jak zostało wspomniane, w XIX wieku. W 1820 roku powstał dom modlitwy, który jednak nie był w stanie pomieścić stale zwiększającej się liczby wiernych, a także cmentarz gminny (kirkut). Car Mikołaj I 26 sierpnia 1827 r. wydał ukaz o wcielaniu Żydów do armii. Jednak po jego śmierci starozakonni nie byli jednak mile widziani w wojsku.

W 1802 roku reaktywowany został uniwersytet w Dorpacie (Tartu) z niemieckim jako językiem wykładowym (zapewniało to stały kontakt z kulturą niemiecką). Była to jedyna uczelnia w Rosji posiadająca pełną autonomię uniwersytecką7. Od 1840 roku Żydzi zaczęli pojawiać się jako studenci na Uniwersytecie w Tartu8, najprawdopodobniej musieli jednak dokonać konwersji na prawosławie (często była to tylko pokazowa formalność). Pierwszy żydowski student, Aleksander Wulfus z Jelgavy (Miitavi), uzyskał dyplom w 1854 roku9. Warto wspomnieć, że na owej uczelni funkcjonowało kilka korporacji studenckich, na przykład Korporation Fraternitas Rigensis (informacja z 1865 roku). Licznie wstępowali w jej szeregi studenci medycyny i prawa. W tym czasie nie obowiązywały jeszcze ograniczenia narodowe co do przyjmowania nowych członków, jednak w miarę wzrastania postaw nacjonalistycznych ograniczano przyjmowanie studentów żydowskiego pochodzenia10. W 1902 roku tacy studenci stanowili już tylko 3% ogólnej liczby uczących się11. Od 1919 roku uniwersytet posiadał katedry historii, gospodarki, filozofii i historii literatury żydowskiej12.

Napływ ludności żydowskiej

W 1829 roku trzydziestu sześciu Żydów osiedliło się oficjalnie w Estonii i proces ten zyskiwał powoli na sile (zwłaszcza w latach 40. i 50. XX wieku). W 1865 roku car Aleksander II określił, że żydowscy przybysze mieli być „kupcami i żołnierzami cara Aleksandra”. Dali oni początek największemu skupisku estońskich Żydów w Tallinnie, istniejącemu od 1830 do 1941 roku. W owym mieście wzniesiono w 1883 roku wielką synagogę przy ulicy Maakri , która przetrwała do 1944 roku. Od tragicznych wydarzeń z 1944 roku nie było już w Tallinnie synagogi, lecz tylko skromny dom modlitwy13. Żydzi często przybywali do Tallina poprzez organizacje handlowe z zewnątrz kraju. Miejscowa gmina wyznaniowa wypracowała sobie na tyle silną pozycję, że od 1880 roku wiodła spór z gubernatorem. W 1885 roku wysłano z gminy delegację do Petersburga na spotkanie z ministrem, zapewne w celu zażegnania konfliktu z miejscową władzą. Żydzi dochodzili zatem do takich pozycji, że mogli sobie pozwolić na negocjacje z władzami, co dla przeciętnego Rosjanina było sytuacją niewyobrażalną14. W 1883 roku, w większych miastach nadbałtyckich, procent ilości mieszkańców pochodzenia żydowskiego w stosunku do ludności chrześcijańskiej wynosił kolejno: w Estonii 45% (nie podano konkretnego miasta, zapewne są to dane dla Tallinna i Tartu razem), w Wilnie 56%, w Kownie 68%. W krajach bałtyckich według szacunków ministerstwa spraw wewnętrznych na 326 chrześcijan przypadał jeden Żyd. W 1897 roku w Estonii żyło już 4000 Żydów, z czego 1200 w Tallinnie (w tym czasie Tallinn liczył 64 572 mieszkańców ogółem15). Około 1800 starozakonnych zamieszkiwało w tym czasie Tartu, 480 Narwę oraz 400 Pernau16. W roku 1897 w guberni estońskiej procentowy podział Żydów na języki, którymi się posługiwali, wyglądał następująco: w jidysz mówiło 88,5% mieszkańców, po rosyjsku  2,4% i po niemiecku ­­­- 8,7%. Warto zaznaczyć, że posługiwanie się językiem niemieckim deklarowały osoby z wyższych sfer społeczności żydowskiej, odwrotnie do grupy deklarującej użycie języka żydowskiego17.

Rosja może nie jest taka zła?

Na początku XX wieku liczba Żydów w Estonii zaczęła się stabilizować, a nawet nieco maleć. W czasie I wojny światowej kraj został zajęty przez cesarskie wojska niemieckie, co społeczeństwo odebrało entuzjastycznie. Nienawiść do Rosjan wzrosła, gdy ostatnie dekady XIX stulecia upłynęły Estończykom pod znakiem rusyfikacji i tępienia rodzimej kultury. W 1867 roku władze ustanowiły język rosyjski za oficjalny na obszarze Estonii, zamykano szkoły estońskie (używano w nich różnych języków: estońskiego, niemieckiego i jidysz, jeśli była większa grupa żydowskich dzieci), ich miejsce zajmowały jednostki w pełni zrusyfikowane. Carskie represje dotykały także bałtyckich Niemców (Balten Deutschen), którzy zajmowali wysokie stanowiska w trzech prowincjach kraju: Estonii, Livonii i Kurlandii. Wcześniej wiernie służący caratowi, pełnili funkcje dyplomatyczne, wojskowe etc. Powszechnie szanowany baron Schilling był asystentem Ministra Spraw Zagranicznych Sazonova w 1916 roku. Wielu Żydów i bałtyckich Niemców służyło wdyplomacji. Byli to np.: Rosen, Manteuffel, Keyserling i Pahlen18. Pomimo niechęci ze strony władz rosyjskich, Żydom udawało się zajmować wyższe stanowiska nawet w bankowości, co na Zachodzie było zjawiskiem często spotykanym. W Niemczech żydowskie gazety wspominały śmierć 52-letniego Leopolda Feitelsohna, bankiera na służbie państwowej19.

A gdy Estonia uzyskała niepodległość…

Estonia ogłosiła niepodległość 24 lutego 1918 roku, silnie wsparta przez wycofujące się siły niemieckie, dzięki czemu obroniła się przed bolszewikami. W walce z bolszewicką inwazją wspierali Estończyków Finowie w liczbie 2000 żołnierzy. Pomoc okazała także Wielka Brytania, która wysłała drogą morską dodatkową amunicję i osłaniała swymi okrętami brzegi Estonii, aby bolszewickie jednostki nie uderzył od strony morza. Na czele estońskiej obrony stanął Generał Laidoner, który umiejętnie porozumiał się z białogwardzistami, aby wsparli obronę. Pokój podpisano na początku 1920 roku, do tego czasu jednak kraj poniósł spore straty w ludności20. Do walki z bolszewikami stanęli również Żydzi w liczbie 180 ochotników21.

W roku 1920 liczba Żydów estońskich ustabilizowała się i wynosiła 7500 mieszkańców (ogólna liczba mieszkańców wynosiła w tym czasie 1 750 000 osób)22. W 1922 sytuacja ta nie uległa zmianie23. W roku 1927 przeprowadzono w Estonii spis ludności z wyszczególnieniem narodowości, a oto jego wyniki: Estończycy - 969 976 (87,7%), Rosjanie - 91 109 (8, 2%), Niemcy - 18 319 (1,7%), Szwedzi - 7850 (0,7%), Żydzi 4566 (0, 4%)24. Jak widzimy, liczba ludności żydowskiej wyraźnie spadła w porównaniu z rokiem 1922, przy czym różnica wynosi aż 2934 osób. Do tak dużego spadku liczby ludności z pewnością przyczynił się zły stan gospodarki kraju wyniszczonego wojną i kilkuletnią okupacją, a także wywózki i głód25.

Na przełomie lat 20. i 30. w Estonii większa część społeczeństwa zajmowała się rolnictwem (77%), 23% Estończyków mieszkało w miastach, zajmując się rzemieślnictwem, handlem i zawodami wolnymi, wśród nich byli również Żydzi. Pod względem wyznaniowym przeważali protestanci (luteranie) 79%, następnie byli prawosławni 19%, a wyznawców katolicyzmu i judaizmu było 2%26.
W latach 30. w Estonii mieszkało 4300 Żydów. Około 100 studentów żydowskich studiowało na uniwersytecie w Tartu (Dorpacie). W 1932 roku działały 32 różne organizacje żydowskie (zajmujące się raczej kulturą niż polityką)27. W 1932 roku na uniwersytecie w Tartu otwarto katedrę historii gospodarki żydowskiej, na co bardzo entuzjastycznie zareagowały żydowskie środowiska za granicą28.

Problemy ludności żydowskiej w Estonii

Ówcześnie Estonia była najbardziej tolerancyjnym krajem  spośród wszystkich państw bałtyckich. Mimo to, możliwość wejścia obywatela pochodzenia żydowskiego do rządu nie istniała29. W 1925 roku Estonia przyznała swoim mniejszościom narodowym (Niemcom, Rosjanom, Szwedom i Żydom) autonomię kulturalną, co w rejonie bałtyckim stanowiło novum. W sąsiedniej Łotwie Żydzi i inne mniejszości musiały walczyć o swobodę kulturową, nie wspominając o politycznej. Ta postępowa polityka odbiła się szerokim echem w prasie zagranicznej, zwłaszcza żydowskiej. Chwalono rząd w Tallinnie za sprzyjającą mniejszościom politykę, która pozwoliła zrzeszać się Żydom w różne związki kulturalne30. Na pierwszym posiedzeniu Żydowskiej Rady Kultury, w czerwcu 1926 roku, ustalono autonomiczne prawo społeczności mojżeszowej w Estonii, pozwalające rozwijać żydowską edukację i kulturę. Główny problem stanowiła kwestia języka wykładowego w szkołach dla dzieci żydowskich. Żydzi estońscy posługiwali się różnymi językami (rosyjskim, niemieckim i jidysz), podobnie jak na Łotwie. Rada obradująca w Revalu (Tallinnie) ustaliła, że językiem wykładowym będzie hebrajski jako neutralny, a jako język pomocniczy miał służyć zaś jidysz. Szkoła podstawowa w Dorpacie (Tartu) szybko wykazała gotowość do przyjęcia języka hebrajskiego, rodzice uczniów nie zgłaszali pretensji. Odmienna sytuacja miała miejsce  w Revalu (Tallinnie), ponieważ tamtejsze gimnazjum żydowskie nie było gotowe do szybkiej zmiany języka wykładowego (zajęcia prowadzono dotąd w jidysz). Hebrajski miał być zatem wprowadzany stopniowo, bez szkody dla uczniów. Wspomniana rada żydowska z Revala wystąpiła również z wnioskiem do rządu estońskiego o możliwość przeniesienia dzieci żydowskich, które nie znały hebrajskiego i jidysz, ze szkół niemieckich31. Brak w źródłach wiadomości, jaka była odpowiedź władz.

Około 1935 roku armia estońska liczyła 14 844 osób, w tym w marynarce służyły 1544 osoby. W szeregach tejże armii było około 50 oficerów, podoficerów i szeregowców pochodzenia żydowskiego. Ta liczba mogła być nawet większa, gdyż obok regularnej armii funkcjonowały jeszcze takie formacje, jak: Gwardia Narodowa w sile 36 000 ludzi oraz Straż Graniczna w sile 1500 osób32.

II wojna światowa

Mapa pokazuje ilość egzekucji przeprowadzonych przez Einsatzgruppe A na terenach: Estonii, Łotwy, Litwy, Białorusi i Rosji

W obszarze nadbałtyckim mieszkało ogólnie około 19 000 000 osób, w tym 310 000 Żydów (1,6%). Po inwazji III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941 roku, działania prewencyjne na tyłach Armii Północ (kraje bałtyckie) zaczęła Einsatzgruppe A pod dowództwem SS  Brigadeführera dra Waltera Stahleckera (poległ 23 III 1942 roku), jego miejsce zajął SS Brigadeführer Heinz Jost (do września 1942 roku), po nim do końca istnienia jednostki było jeszcze trzech dowódców. Einsatzgruppe A dzieliła się na kilka mniejszych jednostek (Einsatzkommandos), w sumie 1000 osób, z czego 34% należało do Waffen SS, a pozostali do Kripo, SD, Gestapo oraz policji pomocniczej. Od wejścia grup operacyjnych na teren Estonii, dochodziło do pogromów ludności żydowskiej, inspirowanych przez funkcjonariuszy tych jednostek. Do końca stycznia 1942 roku naziści, we współpracy z miejscowymi grupami antysemickimi, zamordowali 936 osób. Już w grudniu 1941 roku władze niemieckie raportowały do Berlina, że Estonia jest krajem wolnym od Żydów. W 1943 roku przywieziono do specjalnych obozów część ludności żydowskiej ze zlikwidowanego (23 IX 1943) getta w Wilnie (1600-2000). Faktycznie zostali oni osadzeni w obozach koncentracyjnych (Vaivara od 15 IX 1943 do 3 X 1944 roku)33. W obozach utworzonych na terenie Estonii wymordowano około 125 000 osób, w tym około 64 000 radzieckich jeńców oraz Żydów. Obsługę i personel tych ośrodków stanowiły formacje złożone głównie z Estończyków rekrutujących się spośród miejscowych organizacji faszystowskich. Przed wkroczeniem Niemców Rosjanie deportowali 500 Żydów, od 2000 do 2500 osób uciekło w nieokreślone miejsca w kraju zaś zginęło od 1500 do 2000 osób34.

1. N. Genss, Zur Geschichte der Juden in Eesti, Tartu 1933, s. 9–10. [↩]
2.  E. Nodel, Life and Death of Estonian Jews, [w:] Baltic History, pod red. A. Ziedonis, W. L. Winter i M. Valgemae, Ohio 1974, s. 1. [↩]
3. http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Estonia (wykorzystane 13 kwietnia 2013). [↩]
4. Właściwie od czasów cara Iwana IV Groźnego (1533–1584) Żydzi nie byli tam mile widziani. Władca ten uchodził za fanatyka religijnego i obrońcę, jak sam twierdził: „prawdziwej wiary prawosławnej”. Katarzyna I (1725–1727) i jej następczyni Elżbieta, wspomniana w tekście, kontynuowały tę przyjętą linię polityki wobec ludności żydowskiej(przyp. Autora). Zob.: A. Lustiger, Czerwona księga. Stalin i Żydzi, Warszawa 2004, s. 22. [↩]
5. E. Gurin – Loov, Eesti Juudi Kogukond, Tallinn 2001, s. 9. [↩]
6. E. Nodel, op. cit., s. 1. [↩]
7. J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 16–17. [↩]
8. Uniwersytet w Tarfu (Dorpat) założył w 1632 roku król Szwecji Gustaw II Adolf. [↩]
9. E. Gurin–Loov, op. cit., s. 9–10. [↩]
10. H. Rosenthal, Kulturbestrebungen des estnischen Volkes. Während eines Menschenalters (1869–1900), Reval 1912, s. 20. [↩]
11. Die Welt, 8 sierpnia 1902. [↩]
12. Zeitschrift für die Geschichte der Juden in Deutschland, Z. 4, 1931. [↩]
13. Eugenia Gurin–Loov, Jews in Estonia, s. 1. (luźny pdf znaleziony w Internecie 13 kwietnia 2013). [↩]
14. Jeschurun, Z. 41–42, 13  październik 1886, s. 659. [↩]
15. www.stat.ee/26400 (wykorzystane 13 kwietnia 2013). [↩]
16. http://www.geschichteinchronologie.ch/eu/estland/EncJud_juden-in-Estland-ENGL.html (data dostępu: 13 kwietnia 2013). [↩]
17. K. Wajda, Żydzi w regionie południowego pobrzeża Bałtyku na przełomie XIX i XX wieku. Liczebność i skład zawodowy, [w:] Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, pod red. Z. H. Nowaka i Z. Karpusa, Toruń 1998, s. 51–53. [↩]
18. A. Ruhl, New Masters of the Baltic, New York 1921, s. 92–93. [↩]
19. Die Welt, 13 marca 1903. [↩]
20. A. Ruhl, op. cit., s. 68. [↩]
21. http://estonia.eu/about-estonia/society/the-jewish-community-in-estonia.html (wykorzystane 14 kwietnia 2013). [↩]
22. S. Harry, P. D. Linfeld, Statistik of Jews, [w:] American Jewisch Year Book, Washington 1923. s. 327–329. [↩]
23. Ost und West, Z. 7/9, lipiec-sierpień 1922, s. 189. [↩]
24.  The Cambridge Dictionary of Judaism and Jewisch Culture, pod red. J. R. Baskin, Cambridge 2011, s. 52. [↩]
25. Der Morgen, nr 4, październik 1927. [↩]
26. W. Rezmer, W sprawie służby wojskowej Żydów państw regionu Bałtyku okresu międzywojennego, [w:] Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, pod red. Z. H. Nowaka i Z. Karpusa, Toruń 1998, s. 86. [↩]
27. http://estonia.eu/about-estonia/society/the-jewish-community-in-estonia.html (wykorzystane 14 kwietnia 2013). [↩]
28.  Frankfurter Israelitisches Gemeindeblat, nr 8, kwietnia 1933. [↩]
29. K. O’Connor, The History of The Baltics States, Westport 1967, s. 100. [↩]
30. Der Morgen, nr 3, września 1927. [↩]
31. Der Morgen, nr 4, października 1927. [↩]
32. W. Rezmer, op. cit., s. 87. [↩]
33. J. Sziling, Eksterminacja Żydów w krajach nad Bałtykiem okupowanych przez Niemców podczas drugiej wojny światowej, [w:] Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, pod red. Z. H. Nowaka i Z. Karpusa, Toruń 1998, s. 178–180. [↩]
34. J. Lewandowski, op. cit., s. 151. [↩]