„Książę Józef Poniatowski” – J. Skowronek – recenzja

Bratanek ostatniego króla Rzeczypospolitej nie miał nudnego życia. Do bitwy pod Raszynem był uznawany za zdrajcę – „Austriaka” i miernego dowódcę, a jeszcze przed śmiercią został okrzyknięty jednym z największych bohaterów narodowych. Charakter ks. Józefa Poniatowskiego zmieniał się równie szybko, choć pewne cechy pozostały aktualne przez lata. Kwestie te przybliża biografia pióra specjalisty od XIX w., prof. Jerzego Skowronka.

Autor pracy był Naczelnym Dyrektorem Archiwów Państwowych i badaczem dziejów Europy Środkowowschodniej, który skupiał się na wydarzeniach II poł. XVIII w. oraz XIX w. Czerpał wiedzę od najlepszych – uczył się u wybitnego prof. Stefana Kieniewicza. Zginął tragicznie we Francji w 1996 r. Rok później ustanowiono nagrodę jego imienia dla autorów i wydawców w dziedzinie historii i archiwistyki. Książę Józef Poniatowski  to książka podzielona na jedenaście rozdziałów, które w tradycyjnym, chronologicznym układzie ukazują losy księcia. Pod koniec każdego z nich znajduje się krótkie podsumowanie i uzupełnienie treści.

Biografia jednego z najpopularniejszych polskich wojskowych jest bardzo szczegółowa. Autor precyzyjnie opisał karierę księcia, jak również jego zainteresowania i zajęcia, którym oddawał się w wolnym czasie. Ks. Pepi, bo tak mówiono do niego w dzieciństwie, urodził się w 1763 r. w Wiedniu. Należał do wpływowej rodziny arystokratycznej, co w dużej mierze rzutowało na wybór światopoglądu i postawy politycznej. Jednakże po śmierci ojca wykształceniem księcia wyraźnie zainteresował się król Stanisław August. Od tej pory Pepi spędzał z nim dużo czasu, często podróżując do Rzeczpospolitej. Prof. Skowronek ściśle powiązał miejsca pobytu ks. Józefa z kształtowaniem się jego stosunku do narodu i odpowiedzialnością za losy Rzeczpospolitej. Będąc na służbie austriackiej i obracając się w kosmopolitycznym środowisku, oddalał się od sprawy polskiej. Pod wpływem kontaktu ze Stanisławem Augustem i wstąpienia do armii Rzeczpospolitej jego osobowość zaczęła przekształcać się w narodową. Początkowo, wbrew opinii wielu:

„Bez entuzjazmu wybierał służbę bardzo mało znanej ojczyźnie. A w decyzji jego chyba większą rolę grały lojalność wobec króla i głównego opiekuna, może też snute przez stryja perspektywy kariery wojskowej i majątkowej aniżeli poczucie patriotycznego obowiązku i narodowych więzi”1.

Autor również szczegółowo opisuje obowiązki i cechy charakterystyczne Poniatowskiego jako wojskowego. Wyglądały one inaczej, gdy książę walczył w powstaniu kościuszkowskim a inaczej podczas Drugiej Wojny Polskiej. Prof. Skowronek nie oparł się wyłącznie na własnych badaniach, ale powoływał się na wielu znawców wojskowości – m.in. Stanisława Herbsta czy Bronisława Pawłowskiego. Dodatkowo często porównywał księcia Poniatowskiego do innych wojskowych. Dla przykładu – książę wyniósł z armii austriackiej zamiłowanie do wojsk regularnych, przez co często spierał się z Kościuszką, który preferował nieregularne formy walki i wierzył w improwizowane siły narodowe. Szerokie spojrzenie na sprawę ułatwiło mi ustosunkowanie się do taktyki Poniatowskiego.

Zaletą biografii księcia jest również to, że Jerzy Skowronek przedstawił postać i z dobrej, i ze złej strony. Oczywiście zaprezentował więcej atutów ks. Józefa, takich jak spokój, precyzja i brawura w walce, która przeszła do legendy i wzmocniła zaufanie żołnierzy do wodza2. Nie wahał się jednak przed ukazaniem wad – rozrzutności, braku dyscypliny, hulaszczego trybu życia, które również miały wpływ na podejmowane przez księcia decyzje. Przykładowo, przez marnotrawstwo resortu wojskowego w 1812 r. skończyły się pieniądze na żołd, a w wielu przypadkach brakowało także zaległych wypłat.

Mimo tylu plusów, biografia posiada równie wiele minusów. Najbardziej rażącym jest to, że autor za bardzo skupił się na przekazaniu szczegółowych informacji, zaniedbując ich analizę. W książce przeważały rozbudowane opisy – wyzwalania Galicji, pracy w Ministerium Wojny itp. Zabrakło natomiast uwydatnienia istotnych błędów Poniatowskiego, przedstawienia wypływających z nich wniosków oraz dokładnego obrazu skutków. Przez to książka wydawała się niepełna, a sama postać księcia – trochę nierealna, „papierowa”. A to wrażenie potęgował brak anegdot i mało znanych wydarzeń z życia Poniatowskiego. Biografia, przy której czytelnik nie ma nawet szansy się uśmiechnąć, wydaje się po prostu nudna.

Kolejną wadą jest traktowanie po macoszemu wątków politycznych. Rozumiem, że ks. Józef był przede wszystkim wojskowym, ale przecież armia nie walczyła pod wpływem własnych kaprysów, ale w efekcie umów, paktów politycznych. Giuseppe Garibaldi także spędzał większość czasu na polu bitewnym, ale czytanie jego biografii wcale nie sprawiało mi takich trudności. W pracy wprost przytłaczała ogromna ilość informacji dotyczących przebiegu bitew, lokalizacji wojsk i tras marszu armii. Dodatkową niedogodnością był także brak mapek obrazujących walki. Przewinęły się liczne obrazy bitew, dokumentów i bliskich księcia, ale nie zauważyłam żadnych schematów ani planów walk. Dla miłośnika historii, ale laika w sprawach wojskowości może być to uciążliwe.

Biorąc pod uwagę wszystkie za i przeciw, Książę Józef Poniatowski to książka dobra, ale nie dla wszystkich. Na pewno zachwyci pasjonatów wojskowości i postaci samego księcia, ponieważ jest bardzo szczegółowa i wyczerpująca. Niemniej czytanie jej może sprawiać trudności ze względu na encyklopedyczny styl i zasyp informacji bez analizy. Dla tych, którzy chcieliby wiedzieć na temat księcia coś innego niż oferują podręczniki do historii, mimo wszystko odradzam tę pozycję

Plus minus:
Na plus:
+ podsumowanie pod koniec każdego rozdziału
+ szczegółowość
+ powoływanie się na znawców wojskowości
+ porównanie z innymi polskimi dowódcami
+ prezentacja dobrych i złych stron księcia
Na minus:
- brak analizy (niemal sam opis)
- zbytnia drobiazgowość
- brak anegdotek, mało znanych faktów z życia księcia
- mało informacji o sytuacji politycznej
- brak mapek obrazujących bitwy

Tytuł: Książę Józef Poniatowski
Autor: Jerzy Skowronek
Wydawca: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Data wydania: 1984
ISBN: 83-04-02321-0
Liczba stron: 286
Cena: ok. 9 zł
Ocena recenzenta: 6/10

1. J. Skowronek, Książę Józef Poniatowski, s. 31. [↩]