„Zamachowcy i zdrajcy” - R. Pipes – recenzja

Kiedy w wyszukiwarkę Google wpiszemy hasło Siergiej Diegajew, ta uprzejmie zapyta nas, czy nie mieliśmy przypadkiem na myśli Siergieja Diagilewa i zaproponuje kilkadziesiąt artykułów na jego temat. Nieco lepiej wygląda sprawa z Wierą Zasulicz – poświęcono jej nawet krótką notatkę na Wikipedii. Mimo znikomej popularności, były to osoby, które odcisnęły wyraźny ślad w dziejach Rosji. Dlatego książka Richarda Pipesa Zamachowcy i zdrajcy ma szczególne znaczenie. Stanowi treściwą biografię tej dwójki, a ponadto od podszewki ukazuje zaskakujące realia XIX-wiecznej Rosji.

Autor książki jest wybitnym amerykańskim historykiem i sowietologiem, emerytowanym profesorem Uniwersytetu Harvarda. Ma korzenie polsko-żydowskie; urodził się w 1923 r. w Cieszynie, lecz w październiku 1939 r. wyemigrował wraz z rodzicami do Stanów Zjednoczonych. W latach 1981-1982 był doradcą prezydenta USA, Ronalda Reagana do spraw ZSRR i Europy Wschodniej. Napisał wiele książek poświęconych historii Rosji, np. Rewolucja rosyjska: Rosja bolszewików i Rosja, komunizm i świat. Wybór esejów.

Zamachowcy i zdrajcy to właściwie dwie książki, które zostały przełożone na język polski i połączone w jedno wydanie. Pierwsza część nosi tytuł Proces Wiery Z., druga zaś – Sprawa Diegajewa. Taki układ jest bardzo trafny; pokazuje rosyjskich rewolucjonistów z dwóch odmiennych stron. Zasulicz dokonała zamachu na gubernatora Petersburga „nie z nienawiści do »systemu« ani cara, ale pod wpływem moralnego oburzenia na konkretne przypadki naruszenia praw i godności ludzkiej”1. Za to Diegajew, „który przeżywał ciągły konflikt między ambicją a wrodzonymi skłonnościami”2, z takim samym zaangażowaniem przeszedł na usługi Ochrany, z jakim wcześniej pracował dla Woli Ludu. Zestawienie tych dwóch historii dobitnie pokazuje, że podziemie rewolucyjne w Rosji było bardzo zróżnicowane.

Największym plusem książki Zamachowcy i zdrajcy jest z pewnością to, że jej bohaterowie nie są powszechnie znanymi postaciami historycznymi. Szczególnie osoba Diegajewa wielu nie mówi dziś nic. Oprócz przystępnego przedstawienia faktów z życia tych rewolucjonistów, autor starał się wniknąć w myślenie Zasulicz i Diegajewa. Scharakteryzował ich psychikę oraz cechy charakteru, które sprawiły, że sprzeciwili się carskim rządom - wczuwał się w ich położenie.

„Co należało zrobić w tej sytuacji? Ponieważ stare metody przestały być skuteczne, można było albo porzucić walkę, albo spróbować czegoś całkiem nowego. Jeśli we władzach znajdowali się ludzie postępowi, to czemu nie nawiązać z nimi współpracy? Czemu nie wyzyskać podziałów w obozie przeciwnika zamiast traktować go jak wrogi monolit?” - Pisał Pipes o dylematach Diegajewa przebywającego w więzieniu.3

Autor jednak nie ograniczył się wyłącznie do przedstawienia postaci Wiery i Siergieja. Na ich przykładzie scharakteryzował realia panujące w Rosji w czasie odwilży posewastopolskiej. Wiera Zasulicz, która w styczniu 1878 r. dokonała zamachu na gubernatora Petersburga, gen. Trepowa, była sądzona przed ławą przysięgłych. Fakt ten miał niezwykłe znaczenie, ponieważ czyn Zasulicz, noszący wyraźne znamiona polityczne, powinien zostać osądzony przez jedną ze specjalnych komisji senackich. Rozprawę śledziły więc tłumy Rosjan, a wyrok uniewinniający ogłoszono nawet w prasie zagranicznej. Autor ukazał, jak bardzo różniło się panowanie Aleksandra II od jego poprzedników. Nie zbagatelizował wynikającej z tego faktu konsternacji społeczeństwa, które w 1861 r. wydało radykalną Ziemlę i Wolę.

Pipes przedstawił także zarys mentalności XIX-wiecznego Rosjanina. Wskazał na charakterystyczną odrazę do kar cielesnych, która była przyczyną zamachu dokonanego przez Wierę Zasulicz. Jasno przestawił także powody zaskakującej sympatii Rosjan do ruchu rewolucyjnego.

„Prorewolucyjne sympatie warstw wykształconych i posiadających budzą tym większe zdumienie, że program Woli Ludu wprost mówił o nich jako wspólnikach i beneficjentach reżimu, którego obalenie było jej celem”4.

Język, którym operuje Pipes, również zasługuje na uwagę. Historyk prowadzi ciekawą narrację i ma się wrażenie, że to nie książka historyczna, ale powieść sensacyjna. Pisze prostym językiem, zrozumiałym dla każdego czytelnika. Jego opisy są plastyczne, a szczególnie scena zabójstwa Sudiejkina na długo pozostaje w pamięci.
Autor zamieścił w książce fragmenty wspomnień i dokumentów oraz fotografie bohaterów, co ułatwia zapamiętywanie treści i daje lepsze spojrzenie na sprawę. Szczególnie wartościowy jest opatrzony komentarzem Pipesa Aneks od Komitetu Wykonawczego Woli Ludu z grudnia 1883 r. Powstał on po „procesie” Diegajewa i streszcza motywy jego działania, a także podaje powody łagodnego wyroku.

Zamachowcy i zdrajcy posiadają jednak pewną istotną wadę – zbyt małą objętość. Książka jest zdecydowanie za krótka, biorąc pod uwagę jej obszerny temat. Pracę Pipesa należy raczej traktować jako wstęp do poznania dziejów ruchu rewolucyjnego w Rosji i życia samych bohaterów. Autor wskazuje, że więcej informacji o Wierze Zasulicz można znaleźć w książkach autorstwa innych historyków, np. Geierhosa, Siljak i Bergmana.

Ponadto pierwsza część książki wydaje się niepełna. Nie dość, że jest krótsza niż druga, to brakuje w niej wyraźnego podsumowania oraz wniosków wypływających z analizowanego tematu. Autor przeskakuje z wątku na wątek, nie starając się wgłębić w żaden z nich. Czytelnikowi aż rzuca się w oczy, że Sprawa Diegajewa to bardziej wyczerpująca i dopracowana część książki.

Richard Pipes udowodnił, że Joseph Conrad nie miał do końca racji, mówiąc, że człowiek Zachodu nie jest w stanie zgłębić tajemniczej duszy Rosjanina. Zamachowcy i zdrajcy to niewątpliwie wartościowa książka, biorąc pod uwagę niepopularność tematu oraz lekkość języka autora. Niemniej nie jest ona najdokładniejszą pozycją na rynku dotyczącą rewolucjonistów rosyjskich – może ona co najwyżej zachęcić do lepszego poznania tematu.

Plus minus:
Na plus:
+ mało znani bohaterowie
+ ukazanie nietypowości odwilży posewastopolskiej
+ ciekawa narracja (prosty język)
+ liczne fotografie, wspomnienia, dokumenty
Na minus:
- niewyczerpanie tematu
- niedopracowana, niepełna pierwsza część książki

Tytuł: Zamachowcy i zdrajcy. Z dziejów terroru w carskiej Rosji
Autor: Richard Pipes
Wydawca: Wydawnictwo Magnum
Rok: 2011
ISBN: 978-83-89656-75-9
Liczba stron: 229
Cena: 38 zł
Ocena recenzenta: 7/10

1. R. Pipes, Zamachowcy i zdrajcy, s. 41. [↩]
2. Ibidem, s. 134 [↩]
3. Ibidem, s. 176 [↩]
4. Ibidem, s. 139 [↩]