„Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS” – Ch. Ingrao – recenzja

Mam nadzieje, że część czytelników czytała Łaskawe Jonathana Littella – powieść, która kilka lat temu była bardzo głośna . Autor tego utworu stworzył niezwykle sugestywny obraz młodego, zaangażowanego SS-mana. Książka jest tak świetna, że sam nie waham się nazwać jej „wyprawą w głąb duszy nazisty„. Teraz w ręku mam naukową wersję tej powieści, rzeczową analizę tych, którzy tworzyli zbrodniczy „duch„ Czarnego Zakonu i odpowiedź na pytanie: kim był taki ”wzorcowy” nazista?

Porównanie do Łaskawych jest nieprzypadkowe. Sam miałem takie przemyślenia, czytając recenzowaną pozycję, a potwierdzenie ich znalazłem na jej końcu. O Ile jednak Littell stworzył fikcję literacką, to siłą pracy Ingrao jest fakt, że jest to książkowa wersja jego doktoratu. Otrzymujemy zatem solidną, naukową pozycję. Od razu muszę jednak ostrzec – nie jest to książka dla każdego. Wymaga pewnego poziomu wiedzy i orientacji w meandrach wewnętrznej polityki SS oraz Trzeciej Rzeszy jako takiej. Początkującym czytelnikom odradziłbym lekturę właśnie z uwagi na to, że autor nie wyjaśnia za bardzo kim byli ci, o których pisze (co nie jest absolutnie wadą pozycji!), tylko od razu bierze się za analizę tych osób. A o każdym pisze akurat tyle, ile trzeba.

Ingrao ma przy tym dość prosty pomysł: szczegółowo analizuje biografie osiemdziesięciu „Akademiker SS”. Nie omija ich wspomnień czy pamiętników, a na koniec także zapisów zeznań przed powojennymi sądami. Na tej podstawie stara się zrekonstruować ów wewnętrzny budulec bardzo dobrze wykształconych osób (prawnicy, filologowie, humaniści, niektórzy z tytułami w dwóch specjalnościach) , stanowiących oś ideologiczną SS. Przy czym często nie byli oni stricte ideologami, a zwykłymi wykonawcami rozkazów. Niemniej, to w tej organizacji znaleźli ujście dla swojej żarliwej wiary.

Autor nie zanudza nas szczegółami. Nie jest to praca statystyczna, raczej analiza jakościowa. Autor koncentruje się na tym, co łączyło jego „bohaterów„, starając się odmalować portrety psychologiczne analizowanych SS-manów. Nie ucieka przy tym od niezwykle interesujących różnic. W ten sposób otrzymujemy z jednej strony obraz konstrukcji wewnętrznej takich SS-manów, z drugiej możemy obserwować ich ewolucję, drogę, która doprowadzi ich w końcu do ludobójstwa. Przykładem takich interesujących obserwacji jest to, że analizowani SS-mani pozostawili bardzo niewiele zapisków dotyczących ich własnego odbioru I wojny światowej w której, z uwagi na młody wiek, nie uczestniczyli. A poza tym rzadko który z nich, w obliczu przegranej II wojny światowej , zdecydował się na samobójstwo. Ten sposób śmierci był o wiele powszechniejszy wśród oficerów służących na froncie w czasie poprzedniej wojny . Do tego Ingrao używa nie tylko klasycznego aparatu naukowego historyka, ale także kulturoznawcy oraz antropologa. Efekt jest niezwykły i bardzo ciekawy, gdyż otrzymujemy nieco inną perspektywę w rozumieniu faszyzmu jako zjawiska społecznego. Sam rozdział o dojrzewaniu młodych ”Akademiker” do wstąpienia do SS jest doskonałą analizą i jednym z ciekawszych opisów kształtowania się hitleryzmu i jego popularności jako takiego. Dzięki temu, na swój sposób jest to również książka o nazizmie jako takim.

Wierzyć i niszczyć ma niestety także swoje wady. Autor prowadzi narrację dość spójnie do czerwca 1941 r. Potem koncentruje się bardzo mocno na doświadczeniu „pracy na wschodzie„, jaka była udziałem około 1/3 analizowanych SS-manów (w znacznej części oznaczało to członkostwo w Einsatzgruppen – nierzadko na kierowniczych stanowiskach). Tutaj jednak dzieje się coś dla mnie dziwnego. Autor niezwykle sugestywnie opisuje ewolucję pracy „komand śmierci„ i ich wewnętrzną dynamikę. Sam w sobie jest to doskonały wywód, który przybliża nam, w jaki sposób pracowały Einsatzgruppen. Odrywamy się przy tym dość mocno od samych analizowanych SS-manów. Najważniejsze zaś jest to, że znaczna część SS-manów – bohaterów książką –w ogóle nie zdobyła tego doświadczenia „pracy na wschodzie„, które staje się osią pracy i ważnym elementem kariery. Znakomitym przykładem jest tu bardzo ważny intelektualista SS, Werner Best. To, jakże odmienne doświadczenie od reszty, zostało w mojej ocenie niepotrzebnie pominięte. Oczywiście doskonale rozumiem, że dla autora udział w ludobójstwie jest swoistym ”zwieńczeniem” ewolucji analizowanych przypadków, jednak zabrakło miejsca na spojrzenie na tę zupełnie inną zawodową drogę. Nawet jeśli oznaczało to powolne osuwanie się w dół hierarchii SS, tak jak w przypadku Wernera Besta„ według mnie, warto to zaznaczyć. Autor zaś odnosi się w znacznym stopniu tylko do doświadczeń wspomnianej już ”pracy na wschodzie”. Osobiście uważam, że zlekceważenie tego elementu jest istotną wadą całego wywodu.

Ten punkt widzenia istnieje już do końca, nawet w opisie procesów powojennych. Ingrao w znacznym stopniu koncentruje się na osobie „Ohlendorfa” – najważniejszym bodajże oskarżonym, który był powiązany z mordami Einsetzgruppen. Cały opis Autora ciąży w tę stronę, czego efektem jest na przykład niewielkie zaznaczenie, według mnie równie ważnego, przebiegu kariery Wernera Besta – on także współtworzył linię obrony w różnych powojennych procesach.
Pomimo powyższych zarzutów, uważam książkę za absolutnie wartą polecenia i za obowiązkową dla osób interesujących się nawet nie tyle samą SS, co historią nazizmu jako takiego.

Książka jest świetnie wydana, posiada dobry papier i ciekawą okładkę. Niestety przypisy znajdują się na końcu pozycji; sam jestem zwolennikiem przypisów u dołu strony, gdyż szukanie ich gdzieś na końcu zwykle jest dla mnie kłopotliwe. Przy takiej książce, jak ta, same przypisy są kopalnią informacji. Zdjęć brak, ale nie zaskakuje to przy tego typu publikacji.

Plus minus:
Na plus:
+ inne spojrzenie na historię nazizmu (np. użycie aparatu naukowego antropologa)
+ przedstawienie spójnych wniosków z analizy szeregu biografii
+ wartka narracja
Na minus:
- niedoszacowanie biografii tych, którzy nie byli w Einsatzgruppen
- brak przedstawienia w jednym miejscu listy tych, którzy są przedmiotem analizy

Tytuł: Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS
Autor: Christian Ingrao
Rok wydania: 2013
Wydawca: Czarne
ISBN: 978-83-7536-558-0
Liczba stron: 608
Oprawa: miękka
Cena: ok. 40 zł
Ocena recenzenta: 8,5/10