„Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna...” – A. Jaczyńska – recenzja

Generalplan Ost, a także jego konsekwencja, jakim była Aktion Zamość, po dzień dzisiejszy jest najbardziej jaskrawym przykładem wdrażania niemieckiej narodowosocjalistycznej idei tzw. przestrzeni życiowej na Wschodzie. Utworzenie, w ramach Generalplan Ost, na wschodnich terenach Generalnego Gubernatorstwa obszaru osiedleńczego stało się przyczyną jednych z największych wysiedleń ludności cywilnej podczas II wojny światowej. Według niemieckich przewidywań w ciągu 25 lat na ziemiach polskich oraz zachodnich terenach Związku Sowieckiego miano osiedlić ok. 5 milionów Niemców.

Wydany przez oddział lubelski Instytutu Pamięci Narodowej album Agnieszki Jaczyńskiej Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna „pierwszy obszar osiedleńczy w Generalnym Gubernatorstwie” jest pracą popularnonaukową. Poprzez zaprezentowanie reprodukcji dokumentów archiwalnych, relacji, wspomnień oraz zdjęć pozwala „zwykłemu” czytelnikowi na zapoznanie się nie tylko z wydarzeniem, ale także umożliwia na przyjrzenie się jednostkowym losom. Nie zawsze bowiem pamiętamy, że za każdą zbrodnią stoi konkretna ofiara, a nie tylko abstrakcyjna liczba ogólna.

Aktion Zamość, o której traktuje album, rozpoczęła się w nocy z 27 na 28 listopada 1942 r. we wsi Skierbieszów. W działaniach trwających (z kilkumiesięczną przerwą) do sierpnia 1943 r. wysiedlono 293 wsie, ok. 110 tys. Polaków, w tym 30 tys. dzieci. Wysiedlenia objęły również 18 tys. Ukraińców. Do opróżnionych wsi sprowadzono ok. 13 tys. osadników niemieckich. W akcji brały udział jednostki policji, żandarmerii, SS, żołnierze Wehrmachtu, Sonderdienst, volksdeutsche oraz Policja Ukraińska będąca pod rozkazami niemieckimi. Wysiedlani, przez obozy przejściowe, trafiali do obozów koncentracyjnych (głównie KL Majdanek i KL Auschwitz) lub na przymusowe roboty na terenie III Rzeszy.

Największa tragedia dotknęła najmłodszych. Z ok. 30 tys. Dzieci Zamojszczyzny zmarło bądź zostało zamordowanych 10 tys. Dzieci powyżej 6 miesiąca życia były oddzielane od rodziców, poddawane badaniom rasowym. Te, które posiadały cechy rasy aryjskiej, trafiały do Rzeszy w celu germanizacji. Najmłodsze przeznaczano do adopcji przez rodziny niemieckie. Nie znana jest dokładna liczba „zrabowanych” dzieci. W historiografii określa się ich liczbę na 4,5 tys. Dzieci niepełnowartościowe rasowo trafiały do obozów koncentracyjnych. Część dzieci z obozu przejściowego w Zamościu trafiła trzema transportami do Auschwitz. Tutaj niektóre zostały zabite dosercowymi zastrzykami fenolu, a większość zmarła z powodu panujących w obozie warunków.

Działania niemieckie spowodowały kontrakcję polskiego Podziemia. Oddziały Dywersji Bojowej AK i Oddziały Specjalne BCh dokonywały akcji odwetowych, podczas których palono gospodarstwa zajmowane przez osiedleńców niemieckich, atakowano jednostki niemieckie oraz obiekty kolejowe. Przeprowadzono ok. 300 takich akcji zbrojnych, co przyśpieszyło tworzenie się zwartych oddziałów partyzanckich.

Album autorstwa Agnieszki Jaczyńskiej ma niewątpliwie ogromną wartość popularyzatorską. Trójjęzyczne wydanie (polskie, niemieckie i angielskie) pozwala na zapoznanie się z tragedią Zamojszczyzny nie tylko Polakom. Starannie dobrane dokumenty, podział na poszczególne „sekwencje” Aktion Zamość i działań do niej przygotowujących oraz poprzedzenie każdego nowego aspektu zwięzłym, jasnym i czytelnym wstępem historycznym bardzo ułatwia odbiór. Całość albumu jest przejrzyście skonstruowana, a reprodukowane zdjęcia i dokumenty odznaczają się wysoką jakością.

Podsumowując, jest to bardzo ważna pozycja. Przypomina wydarzenia, które nie funkcjonują w szerszej pamięci społecznej. Pisze się bowiem o Generalplan Ost i Aktion Zamość w Polsce bardzo dużo (wystarczy wspomnieć wybór źródeł pod redakcją Czesława Madajczyka), ale są to zwykle opracowania naukowe. Albumowe wydanie popularnonaukowe jest niewątpliwie dużo bardziej przystępne w odbiorze dla czytelnika nie będącego historykiem.

Plus minus:
Na plus:
+ reprodukcje zdjęć, relacji i dokumentów
+ czytelny podział
+ trójjęzyczne wydanie
Na minus:
- brak

Tytuł: Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna „pierwszy obszar osiedleńczy w Generalnym Gubernatorstwie”
Autor: Agnieszka Jaczyńska
Wydawnictwo: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
Rok wydania: 2012
ISBN: 978-83-7629-383-7
Liczba stron: 481
Oprawa: twarda
Cena: ok. 80 zł
Ocena recenzenta: 8/10