Polski prometeizm w XX-XXI wieku

Ostatnie wydarzenia na Ukrainie ożywiły dyskusję na temat założeń strategicznych polskiej polityki wschodniej. W wypowiedziach i działaniach zwolenników czynnego zaangażowania Polski  po stronie nowych władz w Kijowie można było odnaleźć wyraźne nawiązania do idei prometejskiej, która przyświecała znacznej części polskich elit politycznych w pierwszej połowie ubiegłego stulecia.

Prometeusz na obrazie Heinricha Fügera (1817).

„Prometeizm” w ogólnym pojęciu to idea buntu przeciwko wszelkim potęgom ograniczającym wolność człowieka i całej ludzkości. Mityczny Prometeusz stał się bowiem symbolem dążeń narodów do wolności. W latach 20. i 30. XX wieku termin ten oznaczał w praktyce współpracę polityczną i wojskową władz II Rzeczypospolitej z emigracyjnymi elitami narodów zniewolonych przez Rosję i Związek Sowiecki.

Bezpośrednie autorstwo tej koncepcji przypisywane jest Józefowi Piłsudskiemu. W 1904 roku w memoriale do rządu japońskiego cel polityczny Polaków sformułował on w zdaniu, które można uznać za pierwszą definicję prometeizmu: „rozbicie państwa rosyjskiego na główne części składowe i usamowolnienie przemocą wcielonych w skład Imperium krajów„. W innym miejscu Piłsudski podkreślał, że ustrój panujący w Rosji ma przy tym znaczenie drugorzędne: „Bez względu na to jaki będzie jej rząd, Rosja jest zaciekle imperialistyczna. Jest to zasadniczy rys jej charakteru politycznego„. Wiele lat później jeden z działaczy ruchu prometejskiego, Włodzimierz Bączkowski, określił tenże ruch jako ”wspólny front niepodległościowych przywódców i polityków, reprezentujących na emigracji uciśnione narody imperium rosyjskiego”, korzystający z moralnego, politycznego i materialnego wsparcia ze strony Polski.

Oponenci ruchu prometejskiego zarzucali mu utopijność i niepotrzebne prowokowanie ZSRS. Chociaż wśród polskich promotorów ruchu pojawiały się wątki idealistyczno-mesjanistyczne i odwołania do hasła walki „za wolność waszą i naszą„, z biegiem lat dominującą motywacją stawała się jednak polska racja stanu. ”Nie jesteśmy ukrainofilami” – deklarował Bączkowski. Trudno było bowiem założyć z góry, że państwa powstałe na gruzach Związku Sowieckiego staną się automatycznie sojusznikami Polski. Za nadrzędny cel uznawano osłabienie i rozczłonkowanie Rosji, co dawałoby możliwości ewentualnego rozgrywania nowych organizmów politycznych przeciwko sobie.

Pierwszą szansę realizacji idei prometejskiej przyniosły rewolucje rosyjskie w 1917 r., w wyniku których kolejne narody zamieszkujące imperium ogłaszały swoją niepodległość. Wspólną walkę starały się prowadzić w szczególności narody kaukaskie. 10 lutego 1918 r. proklamowano  powstanie Zakaukaskiej Demokratycznej Republiki Federacyjnej. Niestety, już kilka miesięcy później rozpadła się ona na trzy państwa: Gruzję, Armenię i Azerbejdżan. W sojuszu z nimi walczyła o niepodległość Republika Górska Północnego Kaukazu, obejmująca swym zasięgiem Czeczenię, Inguszetię, Północną Osetię i Dagestan. W końcu 1919 r. Piłsudski wysłał na Kaukaz specjalną misję dyplomatyczno-wojskową pod kierownictwem ministra pełnomocnego Tytusa Filipowicza. Członkowie misji prowadzili rozmowy na temat sojuszu wojskowego z Azerbejdżanem i Gruzją. Państwa te wkrótce stały się jednak ofiarą agresji bolszewickiej, a członkowie misji Filipowicza zostali uwięzieni przez „Czeka” w Baku. Polska nawiązała w tym czasie kontakty również z Tatarami krymskimi oraz kozakami kubańskimi i dońskimi.

Symon Petlura

Praktyczne efekty przyniósł sojusz z walczącą od 1917 r. o niepodległość Ukraińską Republiką Ludową. Jej przywódca Symon Petlura, kierując się realizmem politycznym, zawarł 21 kwietnia 1920 r. umowę z Polską, w której zrzekł się pretensji do terenów Galicji Wschodniej i zachodniego Wołynia. Polska uznała niepodległość Ukrainy i zobowiązała się do udzielenia pomocy w wojnie z bolszewikami. Podjęta wiosną 1920 r. wspólna „wyprawa kijowska„ zakończyła się niepowodzeniem, na co złożyły się zarówno błędy polskiego dowództwa, jak i bierna postawa społeczeństwa ukraińskiego, które nie garnęło się w szeregi oddziałów Petlury. Taka postawa była wynikiem różnorodnych czynników: niskiego stanu świadomości narodowej, wyczerpania wieloletnią wojną domową, ulegania propagandzie bolszewickiej, niewłaściwego zachowania się oddziałów Wojska Polskiego na ziemiach ukraińskich. Mimo porażki, oddziały ukraińskie walczyły u boku Polaków do jesieni 1920 r. (m.in. w obronie Zamościa), przyczyniając się do ostatecznego zwycięstwa nad bolszewikami. Ukraina nie zdobyła wówczas niepodległości, ale ich walka miała przynieść owoce w przyszłości. Gen. Tadeusz Kutrzeba w swojej książce poświęconej wojnie 1920 roku stwierdził: ”Krew ukraińska wojsk atamana Petlury nie poszła na marne: udowodniła ona Polsce, Rosji i światu, że Ukraina pragnie żyć. Jest to sukces na wieki”.

W walkach z bolszewikami po stronie polskiej brały udział także jednostki białoruskie i rosyjskie oraz odrębne formacje kozaków dońskich i kubańskich. Na mocy rozejmu z bolszewikami z 12 października 1920 r. Polska zobowiązała się, że nie będzie utrzymywała na swym terytorium żadnych obcych wojsk, w wyniku czego oddziały sojusznicze zostały rozbrojone i umieszczone w obozach internowania. Wynegocjowany przez polityków endeckich traktat w Rydze, podpisany 18 marca 1921 r., oznaczał fiasko wschodnich planów Piłsudskiego, który nie zamierzał jednak rezygnować z dążeń do ich urzeczywistnienia. W rozmowie z przywódcą Tatarów krymskich Dżaferem Sejdametem powiedział: „Polska nie może być naprawdę niepodległą między dwoma kolosami... Dopóki liczne narody pozostaną w jarzmie rosyjskim, dopóty nie możemy patrzeć w przyszłość ze spokojem”.

Aktywizacja ruchu prometejskiego nastąpiła po zamachu majowym i objęciu władzy przez Piłsudskiego w 1926 r. Zaufani ludzie Marszałka prowadzili rozmowy na rzecz zjednoczenia rozbitej i poróżnionej emigracji narodów uciemiężonych. W ich wyniku powstał Komitet Niepodległości Kaukazu, obejmując Gruzinów, Azerów i górali kaukaskich. Wśród tych ostatnich znajdowali się także przedstawiciele eksterminowanego przez Rosjan narodu czerkieskiego, czyli rdzenni mieszkańcy okolic Soczi. Kluczową rolę w ruchu prometejskim odgrywali oczywiście Ukraińcy. Poza tym do wspólnego frontu w różnym stopniu wciągnięto reprezentantów narodów Turkiestanu (czyli Azji Środkowej), kozaków kubańskich i dońskich, Tatarów krymskich i nadwołżańskich (idel-uralskich) oraz ludy ugrofińskie z Karelii, Ingrii i Komi.  Nie uczestniczyli w nim natomiast Ormianie i Białorusini. W przypadku Ormian najważniejszą przyczyną był konflikt terytorialny z Turcją, powodujący oparcie się o Rosję. Główny nurt białoruskiej emigracji politycznej był natomiast nastawiony antypolsko i koncentrował się w Pradze i Kownie.

Akcję prometejską prowadzono na kilku płaszczyznach: polityczno-propagandowej, naukowej, wojskowej, konspiracyjno-wywiadowczej. Koordynacją tych działań ze strony polskiej zajmowały się dwie instytucje: Wydział Wschodni MSZ i Ekspozytura nr 2 Oddziału II Sztabu Generalnego (wywiadu wojskowego). Za ich pośrednictwem przez specjalnie wydzielony fundusz „N” prometeizm był dotowany z budżetu państwa.

W 1928 r. w Warszawie powstał elitarny Klub Prometeusz, w którym odbywały się odczyty wygłaszane przez wybitne osobistości ze świata polityki i nauki. Filie tego klubu funkcjonowały w Helsinkach, mandżurskim Charbinie i Paryżu. W celu pogłębiania wiedzy o „narodach prometejskich„ i Rosji  powstały ważne ośrodki naukowe – Instytut Wschodni i Ukraiński Instytut Naukowy w Warszawie oraz Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie. Instytuty zajmowały się zagadnieniami narodowościowymi, językowymi, geograficznymi i gospodarczymi. Za ich pośrednictwem państwo polskie finansowało stypendia naukowe dla studentów „prometejskich„, uczących się zarówno w Polsce, jak i w zachodniej Europie. Przy Instytucie Wschodnim powstało studenckie Orientalistyczne Koło Młodych. Wydawano  dwumiesięcznik „Wschód-Orient„ i miesięcznik ”Biuletyn Polsko-Ukraiński”. Niezależnie od tego w Paryżu ukazywał się naczelny organ ruchu prometejskiego ”Le Prométhée”.

Pawło Szadruk

Na płaszczyźnie wojskowej przygotowywano kadry do przyszłej walki o niepodległość, zatrudniając przedstawicieli podbitych narodów w charakterze oficerów kontraktowych w Wojsku Polskim. Dotyczyło to ponad 70 Gruzinów, 57 Ukraińców oraz kilkunastu Azerów i górali kaukaskich. Od 1926 r. funkcjonował w Warszawie zakonspirowany ukraiński sztab wojskowo-powstańczy pod dowództwem gen. Pawło Szandruka. Prowadził działalność wywiadowczą na Ukrainie Sowieckiej i organizował grupy szkoleniowe wśród emigrantów ukraińskich w Polsce. Większość oficerów kontraktowych wykazała się walecznością i talentami dowódczymi podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku.

Ruch prometejski z oczywistych względów był zaciekle zwalczany przez sowieckie służby specjalne. Trudno uznać za przypadkowy fakt, że w dwa tygodnie po powrocie Marszałka Piłsudskiego do władzy, 26 maja 1926 r. zamordowano w Paryżu ukraińskiego przywódcę Symona Petlurę. Cztery lata później z ręki sowieckiego agenta w stolicy Francji zginął były gruziński premier Noe Ramiszwili. W sierpniu 1931 r. ukraińscy nacjonaliści zabili wybitnego działacza ruchu prometejskiego Tadeusza Hołówkę. Uzasadnione są przypuszczenia, iż ten zamach był również inspirowany przez Moskwę.

Po podpisaniu paktu o nieagresji ze Związkiem Sowieckim w 1932 r. nastąpiło znaczące ograniczenie funduszy i głębsze zakonspirowanie akcji prometejskiej. Śmierć Piłsudskiego w 1935 r. pozbawiła ruch wsparcia ze strony najwyższych czynników państwowych. Mimo to jego działalność była kontynuowana aż do wybuchu II wojny światowej.

Po 1945 r. idea prometejska przetrwała w Maisons-Laffitte pod Paryżem dzięki Jerzemu Giedroyciowi, który w latach 30. przez pewien czas był związany z tym ruchem. Bezpośrednie odwołania do prometeizmu możemy bez trudu odnaleźć w linii politycznej „Kultury„. Propagowana przez Giedroycia doktryna ULB (Ukraina–Litwa–Białoruś) oznaczała uregulowanie zaszłości historycznych i kwestii granicznych, a także doktrynalne powiązanie kwestii niepodległości Polski z niepodległością naszych wschodnich sąsiadów. Idea ta przenikała do kraju za pośrednictwem publikacji „drugiego obiegu„. Jej odzwierciedleniem było również uchwalone na I Zjeździe NSZZ „Solidarność” w 1981 r. ”Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej”.

Jerzy Giedroyc we wrześniu 1997 r.

Podstawowy cel międzywojennego prometeizmu oraz powojennego programu paryskiej „Kultury„ został osiągnięty wraz z rozpadem „imperium zła„ w 1991 r. Wciąż aktualne pozostaje jednak zadanie wspierania niepodległości nowych państw, powstałych na tym obszarze. Ten element polskiej polityki wschodniej, określany mianem „neoprometeizmu”, szczególnie uwydatnił się w czasie prezydentury Lecha Kaczyńskiego. Sam prezydent nie odwoływał się wprost do idei prometejskiej, ale realizował ją w praktyce. Nawiązał bliską współpracę z państwami GUAM (Gruzja, Ukraina, Azerbejdżan, Mołdawia). Kierując się względami bezpieczeństwa energetycznego, reanimował projekt rurociągu Odessa-Gdańsk, rozszerzając go o pomysł transportu azerskiej ropy przez Gruzję i Morze Czarne. Starał się reprezentować interesy tych państw w Brukseli, lansując politykę ”otwartych drzwi” do Unii Europejskiej i NATO. W trakcie agresji rosyjskiej na Gruzję w sierpniu 2008 r. zorganizował wspólną wyprawę do Tbilisi z prezydentami Ukrainy, Litwy, Łotwy i Estonii. Przez wielu komentatorów w Gruzji i Azerbejdżanie był postrzegany jako kontynuator tradycji prometeizmu

Od roku 2010 nastąpiła wyraźna zmiana wektorów w polskiej polityce wschodniej. Po katastrofie smoleńskiej ogłoszono „pogrzeb idei Giedroycia„. Dominującym celem stało się   pojednanie polsko-rosyjskie, kosztem osłabionego zainteresowania sprawami Ukrainy, Litwy,  Białorusi czy Gruzji. Mimo to okazało się, że prometeizm nadal inspiruje naukowców młodego pokolenia. W 2010 r. powstało pismo ”Nowy Prometeusz”, poświęcone badaniom nad historią i współczesnością tzw. przestrzeni postsowieckiej, które jest także platformą dla wymiany poglądów w kwestiach dotyczących polityki wschodniej naszego państwa. Plonem prowadzonych badań historycznych jest m.in. wydanie przez Pawła Liberę cennego zbioru dokumentów odnalezionych w archiwach polskich i rosyjskich oraz Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku (II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego).

Imperialistyczna polityka Kremla powinna wywołać szersze zainteresowanie ideą prometejską, która okazuje się wciąż aktualna. Wobec kunktatorstwa Unii Europejskiej i NATO, tylko wspólny front sąsiadów Rosji może zahamować dalszą ekspansję Putina.

Bibliografia:

II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego, red. naukowa i oprac. Paweł Libera, Warszawa 2013.

Kurtmolla Abdulganiyev, Czym (czy raczej jakim) może być nowy prometeizm?, „Nowy Prometeusz” 2010, nr 0.

Włodzimierz Bączkowski, Prometeizm na tle epoki. Wybrane fragmenty z historii ruchu, „Nowy Prometeusz” 2010, nr 0.

Aleksandr Dundicz, Zaur Gasimow, Filip Memches, Prometeizm Lecha Kaczyńskiego, „Pressje” 2010, nr 22-23.

Paweł Libera, Polski prometeizm. Jak ewoluował i jak z nim walczono?, „Pressje” 2010, nr 22-23.

Tadeusz Schaetzel, Racja stanu Polski na Wschodzie, „Pressje” 2010, nr 22-23.