Polska Liga Wolnej Myśli w Paryżu w latach 1906-1908

Polska Liga Wolnej Myśli (dalej: PLWM) powstała w Paryżu we Francji w lipcu 1906 roku. Działała intensywnie do grudnia 1908 roku. Do dziś trwa dyskusja, co do charakteru PLWM. Czy to było emigracyjne stowarzyszenie o naturze społecznej, wolnomyślicielskiej, a może wolnomularskiej?

Uniwersytet dorpacki w 1860 roku

Geneza

PLWM w Paryżu został utworzona przez grono Polaków pochodzących ze środowiska wykształconej inteligencji Królestwa Polskiego, którzy przymusowo wyemigrowali do Francji, ponieważ brali czynny udział w demonstracjach, zorganizowanych na uczelniach warszawskich przeciw reformom rosyjskiego kuratora oświaty Aleksandra Apuchtina w latach 80-tych XIX wieku. Również w emigracyjnej grupie PLWM przebywały osoby wydalone z Królestwa za działalność w ferworze rewolucji 1904 i 1905 roku. Także łączyły ich studia na Uniwersytecie w Dorpacie1, na Collége de France w Paryżu, współpraca na łamach czasopism takich jak: lwowskiej „Kuźnicy”, warszawskiej „Prawdy”, „Myśli Niepodległej”, „Odrodzenia”, „Steru” i „Kuriera Lubelskiego” oraz paryskiego „Panteonu”. Także sympatie ku PPS-owi, aktywność w ramach Pedecji albo szerzenia oświaty, które często kończyły się aresztowaniami, nieraz tych samych osób, za działalność na szkodę zaborcy. Spora część pośród nich aktywna była w ruchu wolnomyślicielskim2 oraz na rzecz wolnomularstwa3 bądź byli sympatykami obu nurtów. Na pewno tej grupie ludzi przyświecał jeden cel - uzyskanie niepodległości Polski. Należy wspomnieć, że środowisko inteligencji, choć było znikomą grupą, miało wpływy w życiu publicznym, dziennikarstwie, literaturze i gdzieniegdzie na wyższych szczeblach administracji państwowej.

Polscy wolnomyśliciele

Andrzej Niemojewski

Grono Polaków, którzy przebywali na emigracji w Paryżu skupili się wokół Józefa Zielińskiego. Razem ze swą żoną Izą Zielińską oraz Jerzym Kurnatowskim i Józefem Wasowskim założyli w dniu 13 lipca 1906 roku Polską Ligę Wolnej Myśli w Paryżu. Wasowski objął stanowisko sekretarza PLWM (1906-1908) oraz pełnił obowiązki redaktora i wydawcy jej organu prasowego miesięcznika „Panteon”, który ukazywał się regularnie od 1 grudnia 1907 roku do 15 marca 1908 roku, prezentując tematykę prospołeczną. Publikowano artykuły nie tylko społecznej, ale także literackiej oraz naukowej, a ich autorami byli działacze, pisarze i naukowcy. Na jego łamach pojawiły się nazwiska takie jak: Wacław Nałkowski, Jerzy Husarski, Iza Moszczeńska, Stanisław Brzozowski, Kazimierz Wroczyński, Jerzy Kurnatowki, Leo Belmont, Jerzy Jankowski, Ludwik Kulczycki, Jan Barczyński, Leon Górecki, Jan Stanisław Liciński, Bruno Winawer, Aleksander Wasowski (odpowiadał za szatę graficzną „Panteonu”) oraz Piotr Brodzic. Wasowski wystąpił wówczas z zasadą: „Walcząc z klerykalizmem, mamy przede wszystkim na myśli Kościół katolicki”. Członkowie sekcji paryskiej PLWM publikowali również na łamach „Myśli Niepodległej”.

Wszyscy członkowie PLWM byli zobowiązani do wpłacania składek, więc było możliwe, że część pieniędzy na rzecz PLWM została przekazana na uruchomienie „Myśli Niepodległej”, która w krótkim odstępie czasu została oficjalnie ogłoszona jako organ prasowy Sekcji Paryskiej PLWM na Królestwo Polskie4. Obok Sekcji Paryskiej PLWM powstała Sekcja Warszawska, której przewodniczył Andrzej Niemojewski oraz Sekcja Galicyjska z Ignacym Lautermannem na czele5. Andrzej Niemojewski zorganizował pierwszy zjazd wolnomyślicieli na ziemiach polskich w grudniu 1907 roku. Większość z uczestników zjazdu publikowała w „Myśli Niepodległej”. Jednakże trudno całkowicie oszacować ilość czy wymienić personalia osób, które należały do paryskiej, galicyjskiej lub warszawskiej Polskiej Ligi Wolnej Myśli. Niemojewski zapowiedział wydrukowanie listy członków zaraz po zjeździe w „Myśli Niepodległej”, jednak tego nie uczynił. Przyczyny mogły być różne - jedną z nich była zapewne obawa przed prześladowaniem ze strony rosyjskiej władzy carskiej, która obserwowała naczelnego redaktora „Myśli Niepodległej” i jego otoczenie. Podejrzewano go o formowanie środowiska wolnomularzy. Władze carskie nie uznały postanowień pierwszego polskiego Zjazdu Wolnomyślicieli, co w rezultacie przyniosło zakaz działalności Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich w 1909 roku.

Myśl Niepodległa. Numer 441/1919

Działalność

a). Charakter wolnomyślicielski czy wolnomularski?
Oficjalnym zadaniem PLWM było zaszczepienie idei wolnomyślicielstwa na ziemiach polskich. Trudno o jednoznaczne określenie charakteru paryskiej PLWM, wszak można to uczynić na podstawie analizy jej odezwy Obywatele! z 1906 roku, w której wyraziła cele oraz sposoby ich realizacji6. Odezwa miała trojaki wyraz: z jednej strony wolnomyślicielski, z drugiej wolnomularski, a z trzeciej narodowy. Warto zauważyć, że te dwie ostatnie idee były do siebie bardzo zbliżone, więc można było być wolnomyślicielem i wolnomularzem w jednej osobie, ale na początku XX wieku wszelka działalność wolnomularska w Królestwie Polskim była zakazana i podlegała sankcji. Były to powody, dla których PLWM drogą okólną, pod płaszczykiem wolnomyślicielstwa, propagowała wolnomularstwo. Sprawozdania sekcji paryskiej docierały, prócz Królestwa, również do Krakowa, Lwowa, Petersburga oraz Buczaczu7. Możliwe, że taka wielowarstwowa natura odezwy stanowiła zasłonę bezpieczeństwa, a sama działalność paryskiej PLWM poprzez wolnomyślicielstwo, było rodzajem rekonesansu terenu dla ruchu wolnomularskiego8.

Powiązania wolnomularskie paryskiej PLWM w tekście odezwy mogły poświadczyć dwa sformułowania: (…) Należy nawiązać zerwane przed pół wiekiem ogniwa pomiędzy nami, a demokratycznym Zachodem - co jest rzeczą naglącej, nieodzownej potrzeby i do czego dążyć będzie nawiązująca się w Paryżu Polska Liga Wolnej Myśli albo zadaniem polskiej Ligi Wolnej Myśli jest poprzedzać i uzupełniać zdobycze demokracji (…). Równocześnie ważny jest kontekst użycia słowa demokracja we wspomnianych wyżej dwóch przykładach, albowiem demokracja czy nowoczesna demokracja były synonimami organizacji wolnomularskiej, według stylistyki francuskiego wolnomularstwa9. Według historyka Ludwika Hassa Wolnomularskie koneksje tej inicjatywy przebijają się przejrzyście w broszurze Sprawozdanie półroczne paryskiej sekcji Polskiej Ligi Wolnej Myśli oraz w sprawozdaniu z rozwoju wolnej myśli w Europie Zachodniej i Ameryce Południowej,(…) wskazują na to również występujące w broszurze nazwiska, np. Józef Zieliński, Jerzy Kurnatowski, czy nieco późniejszy w tej akcji udział J. Waserzuga- Wasowskiego10.

Kłopot z jednoznacznym podkreśleniem wolnomularskiego charakteru PLWM mógł powodować fakt, że jej współzałożyciel, Józef Zieliński, nie był formalnie wolnomularzem, pomimo to był chętnie zapraszany na dyskusje w ramach spotkań dla profanów (nie-wolnomularzy). Tymczasem jego żona, Iza Zielińska przed 1905 rokiem wstąpiła do loży La Philosophie sociale typu mieszanego, systemu Le Droit Humain (tj. na równi dopuszczającego do członkowstwa kobiety i mężczyzn) trzeciego stopnia (3).

b). Charakter narodowy?
Z innej jednak perspektywy odezwa Obywatele! paryskiej PLWM z 1906 roku miała rys narodowy, ponieważ w wyżej wspomnianych dwóch sformułowaniach, pojawiało się być może nawiązanie do dwóch wydarzeń z 1856 roku. Mianowicie do obrad paryskiej konferencji pokojowej między lutym a marcem 1856 roku, kończącą wojnę krymską, na której mimo starań i zaangażowania strony polskiej, nie podniesiono sprawy państwowości Polski na arenie międzynarodowej, z powodu stanowczego oporu rosyjskiej dyplomacji. Drugie wydarzenie to spotkanie cara Aleksandra II (1855-1881) z przedstawicielstwem ziemian z Królestwa Polskiego w maju 1856 roku. Usłyszeli wtedy z ust cara: Żadnych marzeń panowie. Tym samym car potwierdził, że nie zamierza wprowadzać żadnych radykalnych zmian w polityce wobec ziem polskich. Możliwe, że PLWM chciała unaocznić między wierszami swoje zadanie o dokonaniu reorientacji polityki carskiej Rosji względem ziem polskich. Niestety wytyczone przedsięwzięcie było niemożliwe do zrealizowania drogą samych tylko publikacji prasowych.

Polacy, działający w ramach PLWM we Francji, wracali na ziemie polskie między 1908, a 1910 rokiem, głównie do Warszawy, gdzie formowała się odrodzona organizacja wolnomularska, bądź po 1918 roku, by tworzyć zręby dopiero kształtującej się państwowości polskiej. Najistotniejsze, że wpływ na powstanie PLWM miał czynnik osobowy wraz z różnoraką siatką powiązań, spajającą to konkretne środowisko. Większość z pośród tych ludzi należała do grupy wolnomyślicieli nie tylko w Paryżu, ale także do jej dwóch sekcji w Warszawie i w Galicji. Można przypuszczać, że zapewne przyczynili się do restauracji ruchu, jak i organizacji wolnomularskiej na ziemiach Królestwa Polskiego.

Bibliografia:

Encyklopedia PWN, t. 4, Warszawa 1972, s. 709.
Hass L., Działalność wolnomularstwa polskiego w latach 1908-1915 (w relacji pamiętnikarskiej M. Malinowskiego), „Kwartalnik Historyczny” 1967, z. 4.
Hass L., Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928, Warszawa 1984.
Krzywicki L., Wspomnienia, t. II, przygotowali do druku i opatrzyli przypisami W. Jedlicka i J. Wilhelmi, Warszawa 1958.
Organizacja Myśli Niepodległej, „Myśl Niepodległa”, nr 1/1906.
Szulkin M., Z dziejów ruchu wolnomyślicielskiego w Polsce w latach 1906-1936, Warszawa 1965.
Szulkin M,. Andrzej Niemojewski, pisarz i działacz, „Człowiek i Światopogląd”, nr 5/1978.
Uniwersytet w Tartu, a Polacy, pod red. H. Kosinkowskiej, Lublin 1999.
Wójtowicz N., Masoneria, Warszawa 2006.
Przedstawicielstwo, „Myśl Niepodległa”, nr 12/1907.

1. Uniwersytet w Dorpacie (obecnie Tartu w Estonii) był głównym miejscem studiów Polaków z zaboru rosyjskiego, ze względu na zamknięcie przez cara Mikołaja I Uniwersytetu Warszawskiego (24 grudnia) i likwidację Uniwersytetu Wileńskiego (29 grudnia) w 1831 r. Władze uczelni uniwersytetu w Dorpacie były przychylne Polakom. Najważniejsze, że przez większość okresu rządów carskich Uniwersytet Dorpacki posiadał dużą autonomię w zakresie doboru kadr jak i kształcenia, a językiem wykładowym był niemiecki aż do 1898 r., ponad to cieszył się opinią o wysokim poziomie kształcenia. Zob. Uniwersytet w Tartu, a Polacy, pod red. H. Kosinkowskiej, Lublin 1999. [↩]
2. Wolnomyślicielstwo (fr. la libre-pensée), postawa światopoglądowa oparta na założeniach filozoficznych: laicyzacji życia publicznego i liberalizmu w dziedzinie religii. Ruch ten rozpowszechnił się w XIX w. oraz miał charakter antyklerykalny, lecz nie zawsze wiązał się z ateizmem. Nawiązywał do racjonalizmu, sceptycyzmu oraz deizmu. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. rozpowszechnił się w kręgach liberalnej inteligencji. Encyklopedia PWN, t. 4, Warszawa 1972, s. 709. [↩]
3. Wolnomularstwo, nazywane również masonerią, sztuką królewską lub farmazonią (od fr. franc-maçons- wolnomularz, mason lub farmazon). Inne określenia to wolnomularstwo symboliczne lub filozoficzne. Jest to ponad narodowy ruch mający na celu humanistyczne doskonalenie jednostki oraz społeczeństw, także zbratanie ludzi przez wyzwolenie ich z różnic religijnych oraz stanowych. Zorganizowany w strukturach lożowych, w których nawiązują do alegorii (symboli użytkowych), obudowanych rytami. Dla wolnomularzy bardzo istotne znaczenie ma legalizm oraz patriotyzm oraz realizacja zasady braterstwa, tolerancji i solidarności. Wolnomularstwo nie zamyka się w ramach żadnego wyznania, żadnej wiary i żadnej teorii filozoficznej. Początki wolnomularstwa sięgają średniowiecza, a nawet starożytności. Pewnej i pisanej historii wolnomularstwa powiązuje się z epoką Oświecenia. Za: N. Wójtowicz, Masoneria, Warszawa 2006, s. 417. [↩]
4. Zarząd Sekcji Paryskiej Polskiej Ligi Wolnej Myśli zaoferował przedstawicielstwo Sekcji w Warszawie redaktorowi naczelnemu naszego pisma p. Andrzejowi Niemojewskiemu. Zob. Przedstawicielstwo, „Myśl Niepodległa”, nr 12/1907, s. 596. [↩]
5. M. Szulkin, Andrzej Niemojewski, pisarz i działacz, „Człowiek i Światopogląd”, nr 5/1978, s. 5. [↩]
6. Organizacja Myśli Niepodległej, „Myśl Niepodległa”, nr 1/1906, s. 12-14. Zamieszczono odezwę, statut Polskiej Ligi Wolnej Myśli w Paryżu oraz komentarz. [↩]
7. L. Hass, Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928, Warszawa 1984. s. 79. [↩]
8. Tenże, Działalność wolnomularstwa polskiego w latach 1908-1915 (w relacji pamiętnikarskiej M. Malinowskiego), „Kwartalnik Historyczny” 1967, z. 4, s.1050. [↩]
9. Cyt. za: L. Hass, Działalność…, s. 1050. Inna praca poruszająca w sposób krótki temat wolnomularskiego charakteru PLWM: tenże, Ambicje…, s. 78-79. [↩]
10. Tenże, Działalność…, s. 1052. [↩]