Działalność Henryka Strobanda w Toruniu na przełomie XVI i XVII wieku

Miasto Toruń zostało założone w 1233 roku z inicjatywy Zakonu Krzyżackiego. Był to pierwszy gród na ziemi chełmińskiej, w dodatku jego rozwój następował niezwykle szybko. W czasach nowożytnych Toruń uważany był za miasto doskonałe, a następujące na przełomie XVI i XVII wieku działania na rzecz jego rozbudowy  przyczyniły się do tego, iż okres ten nazywany jest „złotym wiekiem miasta”. Bezsprzecznie jest to związane z działalnością ówczesnego burmistrza miasta – Henryka Strobanda, który wspomnianą funkcję pełnił w latach 1586–1609.

Henryk Stroband - burmistrz Torunia w latach 1586-1609

Już jego ojciec – Jan Stroband, który wcześniej piastował to stanowisko, zainicjował powstanie gimnazjum akademickiego w 1568 roku, kreśląc tym samym kierunek rozwoju miasta. Jak pisze Piotr Birecki: „Zrealizowanych w tym okresie zostało kilka ważnych dla Torunia inwestycji, wśród których bez wątpienia należy wymienić te dokonywane na polu urbanistyki, architektury i sztuk plastycznych”1. Wsparcie dla pomysłów burmistrza Henryka Strobanda okazały protestanckie elity miejskie, a nakład finansowy był możliwy dzięki zarządzanym przez burmistrza browarowi i gorzelni w Przysieku.

Intensywny rozwój Torunia nastąpił od 1600 roku, kiedy to możliwość ku temu stworzyła zarówno sytuacja ekonomiczna, jak i „spójność wyznaniowa elit sprawujących władzę”2. Miasto, poza rozwojem na polu ekonomicznym, politycznym czy religijnym, podejmowało szereg inwestycji na polu sztuk plastycznych. Jak czytamy: „Przełom XVI i XVII wieku powinien być na tej płaszczyźnie odczytywany jako okres szczęśliwego dla miasta spotkania się rozumiejących potrzebę rozwoju elit miejskich z burmistrzem, który był w stanie wytyczyć jej cele odpowiadające uzyskanej pozycji społecznej”3. Podejmowane na tym polu inwestycje były postrzegane wielokrotnie jako wyraz indywidualnych ambicji, czego najlepszym przykładem są inwestycje komemoracyjne, czyli fundacje płyt nagrobnych i epitafiów zbiorowych znanych rodzin, spośród których wymienić należy rodziny Strobandów, von der Linde, Neisserów czy Mochingeróe, lub fundatorów indywidualnych – Jana Muckendorfa, Mateusza Graetscha, Doroty Preuss, Doroty Trisner, Anny Pekau czy Barbary Ciremberg4. Należy zauważyć, iż owe nowożytne fundacje znajdujące się we wnętrzach kościołów, nie spełniały żadnych funkcji dewocyjno-wotywnych.

Innym rodzajem prywatnych inwestycji były coraz częściej powstające portrety. Najbardziej znanym spośród nich jest wizerunek burmistrza toruńskiego – Benedykta Koie. Wymienić należy także portrety takich postaci, jak Marcin Mochinger, Godfryd Krives, Piotr Bohem czy Mikołaj Hübner. Wspomnieć trzeba też o licznych portretach lekarzy czy pastorów, stanowiących wyraz ich indywidualnych dążeń, czego dowodzi fakt, iż ich wizerunki były świadomie malowane w taki sposób, aby przedstawiały ludzi ambitnych i wykształconych5. Wśród zachowanych obrazów jest także portret Henryka Strobanda, który – zapewne w celu podkreślenia cech jego umysłu – przedstawia burmistrza z książką
w ręku6.

Pocztówka z panoramą Torunia (1897 rok)

W Kościele Mariackim w Toruniu znajduje się sto herbów należących do najważniejszych toruńskich rodzin w omawianym okresie, które są kolejnym wyrazem indywidualnych ambicji ich właścicieli. Herby te wiszą nad sobą w pięciu rzędach i znajdują się na północnej ścianie prezbiterium. Należą one przede wszystkim do ofiarodawców, dobrodziejów kościoła, szlachty i rajców miejskich. W czasach burmistrza Henryka Strobanda ilość herbów została uzupełniona, co argumentowano chęcią reprezentowania herbem w Toruniu każdej najsławniejszej rodziny patrycjuszowskiej. Piotr Birecki podsumowuje to przedsięwzięcie słowami: „Zatem kościół Mariacki stał się swoistym panteonem miejskim i w ten sposób wpisał się symbolicznie w realizowany w czasach Strobanda program melanchtonowskiej świątyni idealnej, którą pokazano na portretach rodzinnych epitafiach Neisserów i Mochingerów”7.

Na początku XVII wieku, w okresie, kiedy burmistrzem Torunia był wspominany już Henryk Stroband, miasto przeżyło prężny rozwój, a to ze względu na kilka ważnych inwestycji, które wpłynęły na rozwój działalności zarówno świeckiej, jak i religijnej. Wspomnieć należy chociażby o przebudowie ratusza miejskiego i wprowadzeniu w nim nowej dekoracji malarskiej, czy ufundowaniu imponujących prospektów organowych, które powstały w świątyniach Nowego i Starego Miasta. Inwestycje, których inicjatorem był burmistrz Stroband, były sprawą na tyle istotną, że w ich realizację zaangażowały się także organy samorządu miejskiego, czyniąc je tym samym inwestycjami zbiorowymi. Wszystkie inwestycje budowlane i artystyczne zapoczątkowane przez Strobanda uosabiały te dziedziny życia kulturalnego i społecznego, którymi osobiście interesował się burmistrz. Jako że mieszkające wówczas w Toruniu społeczeństwo było w większości protestanckie, dekoracje zewnętrzne i wewnętrzne, niezbywalny element miejskiej ikonosfery, były odzwierciedleniem światopoglądu i systemu wartości mieszkańców Torunia. Ów przekaz zawarty był przede wszystkim w obrazach o tematyce religijnej, historycznej czy mitologicznej, wspomnianych już wizerunkach znanych osób, dekoracjach figularnych, czy zdobieniach znajdujących się na stropach czy polichromii ścian8.

Omawiając kwestię rozbudowy miasta należy wspomnieć o powstałym w 1597 roku przy dzisiejszej ulicy Kopernika arsenale miejskim, który stał się miejscem magazynowania ciężkiego uzbrojenia. Z kolei w Ratuszu Staromiejskim znajdowały się wówczas magazyny lżejszej broni. Funkcją obu tych miejsc było zabezpieczenie potrzeb obronnych miasta. Istotny był także nowy odwach (zbieg ulic Żeglarskiej i Szerokiej), gdzie możliwym stało się stacjonowanie oddziału straży miejskiej. Odwach został założony w 1601 roku i była to budowla, która swą formą nawiązywała do renesansowej saksońskiej architektury rezydencjonalnej i ratuszowej. Te przedsięwzięcia – wybudowanie arsenału i odwachu – realizowały wizję Storbanda dotyczącą zwiększenia obronności miasta, oraz zapewnienia Toruniowi odpowiednich służb porządkowych9. Burmistrz wyraził się także w kwestii ulepszenia funkcjonującego systemu fortyfikacji. Uważał bowiem, że stworzenie odpowiednich murów obronnych zapobiegać będzie ewentualnym zagrożeniom
zarówno ze strony krzyżackiej, jak i tureckiej. Podjęto nawet w tym celu pewne działania, które polegały na dokładnym zbadaniu istniejących, średniowiecznych obwarowań, oraz przygotowaniu planu ich modernizacji.

Jak już wspomniano wcześniej, w okresie tzw. „złotego wieku miasta” zostało założone gimnazjum akademickie. Burmistrz Henryk Storband zadbał o rozwój także tej instytucji inicjując budowę bursy dla tej placówki, a prace nad jej budową miały miejsce w latach 1598–1601. Z czasem stała się ona także siedzibą biblioteki mieszczącej zbiory ksiąg średniowiecznych, księgozbiory rady, a także pozycje pozyskane z darowizn. Istotny jest także fakt, że biblioteka ta pełniła funkcję książnicy publicznej. Powołanie do życia gimnazjum akademickiego i biblioteki łączone było z nadzieją na stworzenie centrum intelektualnego Prus Królewskich10.

Pomnik Mikołaja Kopernika

Mówiąc o inwestycjach dotyczących rozbudowy Torunia, które inspirowane były przez Henryka Storbanda, nie można pominąć przebudowy ratusza miejskiego, która zaczęła się w 1602 roku i trwała do roku 1605. Ratusz pełnił jedną z najważniejszych ról w kształtowaniu pejzażu architektonicznego miasta, nic zatem dziwnego, iż burmistrzowi zależało na tym, aby dokonać jego modernizacji. Prace, jakie przeprowadzono w odniesieniu do tego obiektu, polegały na podwyższeniu go o jedno piętro, zharmonizowaniu jego architektury, oraz nadaniu mu w detalach manierystycznego charakteru. Poza tym budowla ta została wyposażona w bibliotekę rady miejskiej, wspomniany wcześniej arsenał lekkiej broni oraz archiwum. Jeśli chodzi o wnętrze ratusza, to zbudowano w nim nowe kominki i portale, a w latach 1602–1603 podjęto budowę snycersko dekorowanego stropu, który słynął z niezwykłego wyrafinowania, czym zasłużył na zachwyt zwiedzających. Ów strop był oprawą dla dwunastu malowideł o tematyce religijnej. Przedstawiały one także cechy, które mieli posiadać obywatele i rajcy, oraz zasady i cele działania władzy. Jak możemy przeczytać w artykule cytowanego już Piotra Bireckiego: „Malowidła te miały wyrażać spójny program przemian społecznych, religijnych i oświatowych realizowanych w tym czasie w Toruniu”11.

Znaczącą inwestycją burmistrza Strobanda było także zbudowanie dwóch dużych prospektów organowych. Pierwszy z nich, zbudowany w latach 1601–1609, znajdował się w Kościele Mariackim, drugi z kolei, ukończony w 1611 roku, w Kościele św. Jakuba. W tym elemencie podkreślona została harmonia współżycia Torunia i Rzeczypospolitej, poprzez umieszczenie na nich herbów Starego i Nowego Miasta oraz Rzeczypospolitej z podobizną króla Zygmunta III Wazy. Tego typu przedsięwzięcie po raz kolejny stanowiło wyraz idei protestanckich, czyli podkreślaną przez luteranizm i kalwinizm współzależność
i harmonijność władzy świeckiej i duchowej12.

Na podstawie przedstawionych wyżej informacji należy dojść do wniosku, iż prężny rozwój Torunia na polu architektonicznym i kulturalnym na przełomie XVI i XVII możliwy był dzięki ówczesnemu burmistrzowi – Henrykowi Strobandowi, który odpowiedzialnie podchodził do powierzonego mu stanowiska. Nic zatem dziwnego, że opisywane lata
w historiografii funkcjonują pod określeniem „złoty wiek Torunia„. Trudno także nie zgodzić się z tezą Janusza Małłka, który pisał, iż ”Henryk Stroband zaliczany jest do grona wybitnych obywateli w dziejach grodu Kopernika”13.

Bibliografia:

1. Arszyński Marian, Biskup Marian, Jerzy Dygała, Michał Woźniak, Toruń i miasta ziemi chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej połowy XVIII wieku (tzw. Album Steinera), Toruń 1998.
2. Praca zbiorowa pod red. Juliusza Raczkowskiego, Stare i nowe dziedzictwo Torunia, t.1, Toruń 2013.
3. Pilecka Elżbieta, Średniowieczne Dwory Artusa w Prusach, świadectwo kształtowania się nowej świadomości mieszczańskiej, UMK, Toruń 2005.
4. Kalinowska Krystyna, Malowane stropy w kamienicach Torunia XVI-XVIII w., Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995.
5. Domasłowski Jerzy, Jarzewicz Jarosław, Kościół Najświętszej Marii Panny
   w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1998.
6. Nawrocki Zbigniew, Pofranciszkański kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Toruń.
7. Praca zbiorowa pod red. Krzysztofa Mikulskiego, Henryk Stroband (1548-1609) – Burmistrz toruński, w czterechsetną rocznice śmierci, Adam Marszałek, Toruń 2010.
8. Poplatek Jan, Paszenda Jerzy, Słownik Jezuitów artystów, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1972
9. Salmonowicz Stanisław, Toruń w czasach baroku i oświecenia, szkice z dziejów kultury Torunia XVII-XVIII wieku, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, prace popularnonaukowe nr 38, Warszawa - Poznań - Toruń 1982.

1. P. Birecki, Toruń burmistrza Henryka Strobanda, czyli miasto doskonałe, [w:] Henryk Stroband (1548 – 1609) – burmistrz toruński. W czterechsetną rocznicę śmierci, pod red. K. Mikulskiego, Toruń 2010, s. 62. [↩]
2. Tamże. [↩]
3. Tamże, s. 64. [↩]
4. Tamże, s. 66. [↩]
5. Chcąc uzyskać tego typu efekt, postać znajdująca się na obrazie malowana była na tle bogatej biblioteki, bądź z książką w ręku. [↩]
6. P. Birecki, dz. cyt., s. 68. [↩]
7. Tamże.  [↩]
8. Tamże, s. 74. [↩]
9. Tamże, s. 76. [↩]
10. Tamże, s. 78. [↩]
11. Tamże, s. 85. [↩]
12. Tamże, s. 89-90. [↩]
13. J. Małłek, Burmistrz Henryk Stroband (1548 – 1609), reformator instytucji miejskich i współtwórca gimnazjum akademickiego w Toruniu, [w:]  Henryk Stroband (1548 – 1609)…, s. 44. [↩]